Το προσφυγικό ζήτημα μέσα από την εφημερίδα ‘Το Φως’ της Θεσσαλονίκης (1922-1930)

Θέμα του παρόντος άρθρου αποτελεί η προσέγγιση του προσφυγικού ζητήματος από την αντιβενιζελικών–φιλοβασιλικών φρονημάτων εφημερίδα Το Φως της Θεσσαλονίκης, κατά την οκταετία 1922-1930.

• Σωτηρούλα Βασιλείου, Δρ Ιστορίας ΑΠΘ

Προφανώς, η προσέγγιση ενός εντύπου δεν αντανακλά αυτούσια την ιστορική πραγματικότητα.[1] Η σημασία της εστίασης σε αυτήν εδράζεται αφενός στον κομβικό ρόλο του Τύπου, ως μέσου ενημέρωσης και διαμόρφωσης απόψεων αφετέρου στην αντανάκλαση των θέσεων του κόσμου που εκπροσωπούσε και τη μεταφορά του παλμού της περιόδου.

Όπως θα αναδειχθεί μέσα από αντιπροσωπευτικά παραδείγματα, η αντιμετώπιση των ξεριζωμένων Μικρασιατών, Ποντίων και Θρακιωτών από το Φως υπαγορεύτηκε από δύο στόχους: τη συνδρομή στην εθνικά επωφελή αποκατάσταση τους και την πολιτική κηδεμόνευση τους.

Το φθινόπωρο του 1922, η εφημερίδα αγκάλιασε με συμπόνια τους νεήλυδες και επέδειξε ενεργό ενδιαφέρον για τις τύχες τους. Οι εκκλήσεις για αρωγή υπέρ τους ήταν καθημερινές. Η προσφυγική αποκατάσταση προβλήθηκε ως κοινό καθήκον και έργο μείζονος εθνικής σημασίας. «Δια να γίνη όμως αυτό δεν αρκεί μόνον η ενέργεια του Κράτους, το οποίον αιχμάλωτον της εν τη πρωτευούση εκμεταλλεύσεως πελαγοδρομεί διαρκώς και επιδεινώνει τα πράγματα. Ας δώσωμεν όλοι τα χέρια, ας ενώσωμεν τας προσπαθείας μας δια την ταχίστην μεταμόρφωσιν των προσφύγων που φιλοξενούμεν από θλιβερά ερείπια συμφοράς εις παραγωγικούς παράγοντας του τόπου μας», τονίστηκε, με σημείο αναφοράς τη δυνητική λειτουργία των προσφύγων ως μοχλού κοινωνικοοικονομικής αναζωογόνησης. Παράλληλα, θα συντελείτο και η «πύκνωσις του ελληνικού πληθυσμού της Μακεδονίας και Θράκης, άς επωφθαλμιούσιν ή επιβουλεύονται αδυσώπητα πολέμιοι του Ελληνικού Γένους». Μείζον desideratum η εθνική πρόοδος, περνούσε μέσα και από την οργανική ενσωμάτωση των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία, τη συνεργασία τους με τους γηγενείς και την εσωτερική γαλήνη.[2]

Από πού πήγαζε το ενδιαφέρον του Φωτός για τους πρόσφυγες; Κατά το ίδιο, τα κίνητρά του ήταν ανιδιοτελή. Αντίθετα, οι «αυτοτιτλοφορημένοι προστάται του προσφυγικού κόσμου» [οι Φιλελεύθεροι κυρίως], πρέσβευαν την εσωτερική ανωμαλία και αντιμετώπιζαν τους πρόσφυγες ως εκλογική πελατεία.^[3]

Τον Φεβρουάριο του 1924, το Φως εστίασε στο ζήτημα της προσφυγικής αστεγίας, τονίζοντας αφενός το μαρτύριο των ανεστίων αφετέρου τις ευθύνες του κράτους, των Φιλελευθέρων και της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων: «Η εγκληματική αδιαφορία, η εξωφρενική επιπολαιότης της διαχειρίσεως του ζητήματος, η χυδαία εκλογική εκμετάλλευσις απετέλεσαν ληξιπρόθεσμα γραμμάτια των οποίων δυστυχώς η λήξις φθάνει με τον τρομερόν χειμώνα που ενέσκηψεν, απειλώντας τους ατυχείς πρόσφυγας να πληρώσουν όλα αυτά με την ζωήν των». «Η λέξις αποκατάστασις δια τον ατυχή πρόσφυγα σημαίνει πλέον πλάνην, σημαίνει απάτην, είνε εντύπωσις την οποίαν απεκρυστάλλωσεν ο πρόσφυξ κατόπιν τριετούς δεινού εμπαιγμού, διότι αυτός αγνοεί τα δαπανούμενα εκατομμύρια, εφ’ όσον ευρίσκεται ερριμένος σήμερον χαμαί ως πτώμα ζωντανόν», τονίστηκε, το 1925, σε ενυπόγραφη ανοικτή επιστολή.^[4]

Στα τέλη του 1928, το Φως αποτέλεσε πομπό της απόγνωσης των προσφύγων της Ανατολικής Μακεδονίας, όπου «χιλιάδες αστέγων υπάρχουν ακόμη και μαραίνονται μέσα εις περιβάλλον αθλιότητος και ρυπαρότητος. Η φυματίωσις θερίζει τον ρακένδυτον αυτόν συρφετόν, και δημιουργεί νέαν Ελληνικήν γενεάν χλωμήν, κατεστραμμένην, ανίκανον δια κάθε εργασίαν και κάθε αντίστασιν». Παράλληλα, όμως, στους κάμπους της Μακεδονίας και της Θράκης συντελείτο μία «εθνική αναδημιουργία» η οποία, ως απότοκος της προσφυγικής φιλοπονίας, επιβεβαίωνε τη δυναμική του «προσφυγικού θαύματος».^[5]

Στην αυγή του 1929, το Φως επισκέφθηκε για πολλοστή φορά τον συνοικισμό Τούμπας. Εκεί αντίκρισε την πλήρη εξαθλίωση «ενός κόσμου άλλοτε ευτυχισμένου», καταδικασμένου πια να σήπεται και να κοκαλιάζει από την υγρασία και το κρύο, σε παράγκες και θαλάμους. «Προς Θεού! Πώς ζουν αυτοί οι δυστυχείς, οκτώ ολόκληρα χρόνια μέσα εις αυτήν την κόλασιν;», αναρωτήθηκε ο δημοσιογράφος στον συνοικισμό Χαριλάου.

Στους προσφυγικούς καταυλισμούς Δράμας, ο απεσταλμένος του Φωτός κατέγραψε σκηνές «απεριγράπτου αθλιότητος» και μία «κραυγήν απελπισίας, που σου παγώνει το αίμα και σε κάνει να ανατριχιάζεις: ‘Σώσατέ μας ή αν δεν μπορείτε σκοτώστε μας’». «Γαϊδούρια, γουρούνια, βόδια, άνθρωποι φίρδην μίγδην συγκατοικούν, συντρώγουν, συναναπνέουν. Παντού βρώμα, δυσωδία και αναθυμιάσεις. Πραγματικό αίσχος δια το κράτος, την κοινωνία και τον πολιτισμό», έγραψε, περιγράφοντας ένα ετοιμόρροπο χάνι.^[6]

Βάσει των αυτοψιών του, το Φως κατήγγειλε για άλλη μια φορά «την αδιαφορίαν και την ανικανότητα της κυβερνήσεως, τα σκάνδαλα και τις καταχρήσεις, το ανήκουστον γεγονός ότι μυριάδες προσφύγων ζουν υπό σκηνάς και εις άθλια παραπήγματα, ενώ έπρεπε να είχανε όλοι αποκατασταθή, αφού τόσα δισεκατομμύρια εσπαταλήθησαν».

Τον Απρίλιο του 1929, ενόψει των γερουσιαστικών εκλογών, οι πρόσφυγες, απειλώντας με αποχή, απαίτησαν την άμεση καταβολή αποζημιώσεων, έναντι των απολεσθεισών περιουσιών τους. Από την πλευρά του το Φως προέβαλε ως εγγυητή των προσφυγικών συμφερόντων το Λαϊκό Κόμμα και χαιρέτισε την εντεινόμενη δυσφορία: «Ήρχισε να γίνεται το ξεκρέμασμα των εικόνων του θαυματουργού Κυβερνήτου. Ημείς δεν ήμεθα διόλου δυσηρεστημένοι με την αισθηματικήν αυτήν επανάστασιν». Η εκλογική νίκη των βενιζελικών δυνάμεων σχολιάστηκε πικρόχολα: «Οι πρόσφυγες συνεκινήθησαν και εψήφισαν τον πρωθυπουργόν με την μυστηριώδη ευγνωμοσύνην του δερομένου, ο οποίος ευλογεί την χείρα του δέροντος».^[7]

Καταλύτες για τον επαναπροσδιορισμό των προσφυγικών πολιτικών φρονημάτων αποτέλεσαν, το 1930, η Συμφωνία της Άγκυρας και το Ελληνοτουρκικό Σύμφωνο Φιλίας, Ουδετερότητας, Διαλλαγής και Διαιτησίας. Εν ολίγοις, βάσει αυτών, Ελλάδα και Τουρκία αποδέχθηκαν τον συμψηφισμό των ανταλλάξιμων περιουσιών και δεσμεύτηκαν για την αμοιβαία αποφυγή απειλητικών ή επιθετικών ενεργειών.

Στον απόηχο των διπλωματικών εξελίξεων, το Φως δημοσίευσε πλήθος άρθρα και επιστολές, με κύρια σημεία αναφοράς το εθνικό όνειδος, την οικονομική ζημία και το ξεπούλημα των προσφύγων. Ο «γέρων» Βενιζέλος χαρακτηρίστηκε «μοιραίος άνθρωπος», «μετανοημένος μεγαλοϊδεάτης» και «νέος Ανταλκίδας», ο οποίος «σμικρουργών» «επί των ατάφων και αμοιρολογήτων πτωμάτων των εθνομαρτύρων της φυλής», λάβωσε το εθνικό κύρος, απεμπόλησε εθνικά δικαιώματα και δήμευσε ξένη περιουσία. «Αντί της προεκλογικώς δοθείσης παρ’ αυτού υποσχέσεως ότι θα μας κάμη αγνώριστον την Ελλάδα, ο κ. Βενιζέλος μεγαλουργών κατά τρόπον Ηροστράτιον επροτίμησε να παραδώση ταύτην δεμένη χειροπόδαρα εις τους Τούρκους», επισημάνθηκε από προσφυγική γραφίδα. «Ενώπιον του προσφυγικού κόσμου ο κ. Βενιζέλος έπαυσε να είναι το ολόλαμπρον είδωλον, το οποίον έφεγγεν επάνω εις το ανάβαθρόν του», αποφάνθηκε το Φως.^[8]

Όπως προκύπτει και από την παραπάνω αναδρομή, στα 1922-1930 η επί του προσφυγικού ζητήματος αρθρογραφία του Φωτός συνδύαζε τη συμπάθεια για το δράμα των προσφύγων, την κατανόηση της πολλαπλής σημασίας της αποκατάστασης τους και την επιθυμία για πολιτικό αναπροσανατολισμό τους. Στο λυκόφως της δεκαετίας του 1930, καθώς, παρόλες τις δυσκολίες η αποκατάσταση προχωρούσε, μείζον ζήτημα για το σφόδρα αντιβενιζελικό Φως αποτελούσε η απαγκίστρωση του προσφυγικού κόσμου από τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Δια των διπλωματικών γεγονότων του 1930, η διάρρηξη του δεσμού προηγήθηκε της ολοκλήρωσης της αποκατάστασης.

[1] Το προσφυγικό ζήτημα φωτίζεται πολύπλευρα στον τόμο Ιωάννης Κολιόπουλος και Ιάκωβος Μιχαηλίδης (επιμ.), Οι Πρόσφυγες στη Μακεδονία. Από την τραγωδία στην εποποιΐα, Αθήνα: ΕΜΣ – Μίλητος, 2009, όπου και σχετική περαιτέρω βιβλιογραφία.

[2] Το Φως, 1-10-1922. 1-7-1922. 10-7-1923. 13-7-1923.

[3] Το Φως, 21-9-1923.

[4] Το Φως, 3-2-1924. 22-3-1925.

[5] Το Φως, 5-10-1927. 1-11-1928.

[6] Το Φως, 1-1-1929. 3-1-1929. 4-1-1929. 5-1-1929. 6-1-1929. 8-1-1929. 13-1-1929. 6-2-1929. 2.12.1929.

[7] Το Φως, 15-4-1929. 23-4-1929.

[8] Το Φως, 2-7-1930. 7-7-1930. 15-7-1930. 16-7-1930. 4-8-1930. 7-08-1930. 26-10-1930. 7-12-1930.