“Έχεις μια …τελευταία ευκαιρία” – Η απειλή της κλιματικής αλλαγής

Το ευρωπαϊκό πρόγραμμα Erasmus+ που έχει αναλάβει το Γυμνάσιο Αγίου Βασιλείου Στροβόλου εκπροσωπώντας την Κύπρο, είναι το ClimART 2, με θέμα “Innovative methodologies for learning Climate Change through Comics”.

• Άρτεμις Ορφανού *

Στο ClimART 2 συμμετέχουν 7 εταίροι.

Συντονιστής του προγράμματος είναι η ιδιωτική εταιρεία Areα Europa με έδρα της την Μπολόνια στην Ιταλία.

Συμμετέχουν επίσης ακόμα δύο οργανισμοί και 4 σχολεία, από την Ιταλία, Ισπανία, Ελλάδα και Κύπρο. Το ClimART 2 έχει διάρκεια 24 μηνών, από τον Ιούνιο του 2021 μέχρι και τον Μάιο του τρέχοντος έτους.

Κατά τη διάρκεια του προγράμματος, τόσο οι καθηγητές (train the trainers), όσο και οι μαθητές (train the students) εκπαιδεύτηκαν στα θέματα Κλιματικής Αλλαγής, δημιουργίας ιστορίας (storytelling techniques) και δημιουργίας κόμικ. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία ένος κόμικ με τίτλο: “Έχεις μια…Τελευταία Ευκαιρία!” και έχει μεταφραστεί στα αγγλικά με τίτλο “You’ve got one…Last Chance!”.

Στις 11 Μαρτίου πραγματοποιήθηκε εκδήλωση παρουσίασης του προγράμματος και των αποτελεσμάτων του στο Πανεπιστήμιο Κύπρου. Παρουσιάστηκε επίσης το θέμα της Κλιματικής Αλλαγής.

Η Κλιματική Αλλαγή, αποτελεί ένα φλέγον, παγκόσμιο θέμα, για το οποίο οι επιστήμονες έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου για δεκαετίες, εδώ και ένα αιώνα κατανοήθηκε το φαινόμενο του θερμοκηπίου και μόλις το 1994 υπογράφηκε η πρώτη συμφωνία των Ηνωμένων Εθνών για το κλίμα.

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Μετεωρολογικό Οργανισμό, το κλίμα ορίζεται ως ο “μέσος καιρός”, οι στατιστικές, δηλαδή, μέσες τιμές συγκεκριμένων μετεωρολογικών και περιβαλλοντικών παραμέτρων που χαρακτηρίζουν και καθορίζουν το κλιματικό σύστημα ατμόσφαιρας-υδρόσφαιρας-λιθόσφαιρας και βιόσφαιρας. Οι κύριες παράμετροι που καθορίζουν το κλίμα μιας περιοχής είναι κυρίως η θερμοκρασία και η βροχόπτωση. Η περίοδος αναφοράς για να καθοριστεί το κλίμα, είναι τα 30 χρόνια και μπορεί να φτάνει μέχρι κάποιες εκατοντάδες, ή και χιλιάδες χρόνια.

Η κλιματική αλλαγή, είναι οι στατιστικώς σημαντικές αλλαγές που παρουσιάζονται στο κλίμα παγκοσμίως για ένα αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα, τόσο ώστε να θεωρείται μόνιμη η μετατόπιση των κλιματολογικών συνθηκών σε μια νέα κατάσταση ισορροπίας.

Είναι γνωστό ότι η μέση θερμοκρασία του αέρα στη γη είναι περίπου 15°C. Η τιμή αυτή οφείλεται στην παρουσία των λεγόμενων θερμοκηπικών αερίων, δηλαδή των υδρατμών, του διοξειδίου του άνθρακα, του μεθανίου και του υποξειδίου του αζώτου. Τα αέρια αυτά επιτρέπουν την είσοδο της υπέρυθρης ηλιακής ακτινοβολίας προς τη γη, ενώ απορροφούν και ανακλούν τη γήινη ακτινοβολία που μέρος της θα χανόταν προς στο διάστημα. Με τον τρόπο αυτό συγκρατείται θερμότητα στη γη και την ατμόσφαιρά της και ανεβάζει τη μέση θερμοκρασία σε τιμές που επιτρέπουν τη διατήρηση της ζωής στον πλανήτη, σε αντίθεση με τους -18°C που θα επικρατούσαν αν δεν υπήρχαν τα θερμοκηπικά αέρια.

Ενώ όμως το φυσικό φαινόμενο του θερμοκηπίου λειτουργεί ευεργετικά προς τον πλανήτη, η αύξηση των συγκεντρώσεων των θερμοκηπικών αερίων και παραγόντων εξαιτίας των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, αποσταθεροποιούν τις ιδανικές συνθήκες του πλανήτη.

Οι παράγοντες οι οποίοι επιφέρουν αύξηση στη θερμοκρασία διακρίνονται σε δύο κατηγορίες, τους Φυσικούς και τους Ανθρωπογενείς. Κύριοι φυσικοί παράγοντες θεωρούνται οι αλλαγές στην ηφαιστειακή δραστηριότητα και στην ηλιακή ακτινοβολία. Οι κύριοι Ανθρωπογενείς Παράγοντες είναι η εκπομπή μεγάλων ποσοτήτων θερμοκηπικών αερίων, αλλά και η ανάλωση των φυσικών πόρων με ρυθμούς πολύ πιο γρήγορους από ότι μπορούν να αναπαραχθούν. Ειδικά το διοξείδιο του άνθρακα θεωρείται ότι έχει τη μεγαλύτερη συμβολή στην κλιματική αλλαγή, λόγω της υπέρμετρης παραγωγής του από τις καύσεις των υδρογονανθράκων, αλλά  και την εκτεταμένη καταστροφή των δασών που απορροφούν και περιορίζουν τις συγκεντρώσεις του στην ατμόσφαιρα.

Στο πλαίσιο της φυσικής μεταβλητότητας του κλίματος έχουν σημειωθεί στο παρελθόν κρίσιμες για τον πλανήτη και την επιβίωση των ζωντανών οργανισμών γεωλογικές περίοδοι, διάρκειας εκατοντάδων χιλιάδων ή και εκατομμυρίων χρόνων, όπως η ψυχρή περίοδος των παγετώνων και η θερμή περίοδος των δεινοσαύρων. Σύμφωνα με μελέτες του πανεπιστημίου MIT, η άνοδος της μέσης στάθμης της θάλασσας δεν αποτελεί σύγχρονο φαινόμενο. Από το απώτερο παρελθόν, 24000 χρόνια πριν μέχρι σήμερα η μέση στάθμη της θάλασσας έχει ανέβει κατά ~120m. Τα τελευταία μάλιστα 6000 χρόνια, φαίνεται ότι ο ρυθμός ανόδου της ήταν πολύ μικρότερος σε σχέση με το παρελθόν.

Παρόλο λοιπόν που το κλίμα ανέκαθεν άλλαζε, εν τούτοις οι μεταβολές που σημειώνονται στο κλίμα μετά τη βιομηχανική επανάσταση αποδίδονται πλέον από τους επιστήμονες αποκλειστικά στην ανθρώπινη δραστηριότητα, με αποτέλεσμα να έχουμε απροσδόκητες και ανεξέλεγκτες αλλαγές στον πλανήτη. Ο ρυθμός μάλιστα των παρατηρούμενων μεταβολών είναι τρομακτικά ταχύς, και φαίνεται ότι η ζωή στον πλανήτη δεν θα έχει ικανό χρόνο για να προσαρμοστεί.

Οι επιπτώσεις πολλές και γνωστές. Αύξηση της θερμοκρασίας, λιώσιμο των πάγων, αύξηση της συχνότητας και έντασης των ακραίων καιρικών φαινομένων, άνοδος της στάθμης της θάλασσας, ξηρασία, περιορισμός της βιοποικιλότητας, επισιτιστική ανασφάλεια, περιορισμός καλλιεργήσιμης και κατοικήσιμης χερσαίας έκτασης, μείωση διαθέσιμων ποσοτήτων πόσιμου νερού, οξίνιση των ωκεανών, αύξηση δασικών πυρκαγιών, είναι μόνο οι πιο προφανείς συνέπειες που επιφέρει η κλιματική αλλαγή.

Τι σημαίνουν όμως επί του πρακτέου οι περιβαλλοντικές αυτές επιπτώσεις; Ας δούμε ενδεικτικά κάποιους από τους τομείς που επηρεάζονται από το κλίμα, αλλά και αποσταθεροποιούνται λόγω της κλιματικής αλλαγής.

Η ένδυση και οι διατροφικές συνήθειες του ανθρώπου είναι προσαρμοσμένες στις επικρατούσες καιρικές και κλιματικές συνθήκες, ενώ τόσο η φυσική, όσο και η ψυχική υγεία είναι άμεσα συνδεδεμένη με τις περιβαλλοντικές συνθήκες.

Οι επικρατούσες καιρικές και κλιματολογικές συνθήκες είναι καθοριστικές και στη γεωργία, κτηνοτροφία και αλιεία, αλλά και στις κατασκευές κτιρίων, γεφυρών κτλ. Αξίζει να αναφερθεί ότι ένας κλάδος που έχει αναπτυχθεί τα τελευταία 50 χρόνια είναι οι υδατοκαλλιέργειες. Σύμφωνα με εκθέσεις του CMMI- Cyprus Marine and Maritime Institute- οι υδατοκαλλιέργειες είναι ίσως οι πιο υποσχόμενες για κάλυψη της επισιτιστικής επάρκειας, αφού ο πληθυσμός της γης αναμένεται να φτάσει στα 9,8 δισεκατομμύρια μέχρι το 2050.  Με την αλλαγή του κλίματος, τη θαλάσσια ρύπανση και τα εξαντλημένα αποθέματα των άγριων πληθυσμών, η εναλλακτική επιλογή για εξασφάλιση τροφής αντιμετωπίζει τη δική της πρόκληση.

Το κλίμα τώρα της κάθε περιοχής προσελκύει τουρισμό δημιουργώντας ένα νέο και ισχυρό οικονομικό τομέα, ο οποίος εξαρτάται και διαμορφώνεται επίσης από το τοπίο, την ποιότητα του αέρα και τα υδάτινα χαρακτηριστικά της. Τις προηγούμενες βδομάδες, αποτέλεσε είδηση το κλείσιμο του μεγαλύτερου φυσικού παγοδρομίου στον κόσμο στον Καναδά, λόγω έλλειψης πάγου, το οποίο και αποτελούσε ένα δημοφιλή τουριστικό προορισμό.

Οι κλιματικές μεταβολές ανά τον πλανήτη αναμένεται να καταστήσουν άλλες τουριστικές περιοχές ως τις πλέον δημοφιλείς, ή να μετατοπιστεί χρονικά η υψηλή περίοδος τουρισμού τους. Για παράδειγμα, η αύξηση των ημερών “θερινών θερμοκρασιών” κατά ένα περίπου μήνα στη Μεσόγειο, αναμένεται να επιφέρει μείωση του τουρισμού από τη Βόρειο Ευρώπη κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, αφού θα απολαμβάνουν ηπιότερες θερμοκρασίες στις ίδιες τις περιοχές τους και αύξηση του τουρισμού κατά τη διάρκεια της άνοιξης και του φθινοπώρου. Ειδικά για την περιοχή της Κύπρου, σύμφωνα με μελέτες του Γιαννακόπουλου, η αύξηση της θερμοκρασίας αναμένεται αφενός να μετατοπίσει χρονικά τη ψηλή περίοδο τουρισμού κατά τις μεταβατικές περιόδους, αλλά αφετέρου, να επιφέρει αύξηση στον τουρισμό.

Ένας ακόμα τομέας άρρηκτα συνδεδεμένος με τον καιρό είναι οι μεταφορές, συμπεριλαμβανομένων των επίγειων μεταφορών, της αεροπλοΐας και της ναυσιπλοΐας. Αναλόγως των επικρατουσών καιρικών συνθηκών οι αρμόδιες αρχές καλούνται να διασφαλίσουν την απρόσκοπτη λειτουργία των μεταφορών και να γίνει σχεδιασμός εναλλακτικών λύσεων σε περιπτώσεις επικίνδυνων φαινομένων.

Ο τομέας των ασφαλειών, από ατομικές ασφάλειες ζωής, εταιρειών μέχρι και ασφαλίσεις ολόκληρων κρατών είναι ουσιώδης στην παγκόσμια οικονομία. Ένα ασφαλιστικό σχέδιο που προσφέρεται από μια ασφαλιστική εταιρεία προκύπτει με μοντελοποίηση του ρίσκου, της πιθανότητας δηλαδή να σημειωθεί μια φυσική καταστροφή σε συγκεκριμένη περιοχή. Με τις συντελούμενες κλιματικές μεταβολές σημειώνεται αυτομάτως και μια μετατόπιση από τους “γνώριμους” μέσους όρους. Για τα ασφαλιστικά μοντέλα η διατάραξη των τιμών αναφοράς αποτελεί σημαντικό κλονισμό της εμπιστοσύνης όσον αφορά τον προγραμματισμό και σχεδιασμό των ασφαλιστικών τους πακέτων.

Οι υδάτινοι και ενεργειακοί πόροι, καθώς και η διαχείρισή τους, αποτελούν δύο πολύ σημαντικούς τομείς που απασχολούν κάθε χώρα σε κυβερνητικό επίπεδο. Οι περιοχές που αντιμετωπίζουν συχνά προβλήματα λειψυδρίας, προβαίνουν στην κατασκευή φραγμάτων συλλογής νερού, ή μονάδων αφαλάτωσης. Αντιθέτως, περιοχές με αυξημένα ποσά βροχής δυνατόν να εξάγουν νερό, ή να το εκμεταλλεύονται για την παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας. Το κλίμα προφανώς καθορίζει και τις ενεργειακές ανάγκες της κάθε περιοχής.

Ενώ η μελέτη της μετεωρολογίας αναφέρεται στα Αριστοτελικά κείμενα, εν τούτοις η κύρια ανάπτυξή της σημειώνεται από το 1850 και εντεύθεν. Ο αρχικός στόχος για τη δημιουργία των μετεωρολογικών γραφείων ανά τον κόσμο ήταν πρωτίστως η ικανοποίηση των απαιτήσεων σε στρατιωτικές επιχειρήσεις.

Προφανώς, ο φυσικός πλούτος κάθε χώρας της προσδίδει οικονομική, φυσική και διπλωματική δύναμη, αποτελώντας ταυτόχρονα και αίτιο εντάσεων και πολέμων ανάμεσα σε γειτνιάζουσες – και όχι μόνο – χώρες που τον διεκδικούν. Ο πόλεμος στο Ιράκ, στην Ουκρανία, οι εντάσεις σε Βαλκάνια και Μεσόγειο, η καταδυνάστευση Αφρικανικών χωρών και ιθαγενών αποτελούν μερικά μόνο παραδείγματα τέτοιων περιπτώσεων. Η εξασφάλιση ενεργειακής αυτονομίας μιας χώρας την καθιστά σε μεγάλο βαθμό και λειτουργικά αυτόνομη, γεγονός που αποδυναμώνει και τον έλεγχό της από ισχυρότερες δυνάμεις.

Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας σχετίζονται αποκλειστικά με το κλίμα και τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά μιας περιοχής. Η ηλιακή ενέργεια, η αιολική, η υδροηλεκτρική και η γεωθερμική ενέργεια, για παράδειγμα μπορούν και πρέπει να τυγχάνουν εκμετάλλευσης παραγωγής σε όλες τις ευνοϊκές-για την κάθε μορφή ενέργειας- περιοχές. Η απεξάρτηση από τη χρήση ορυκτών καυσίμων και η σταδιακή αντικατάστασή τους από πιο φιλικές προς το περιβάλλον μορφές ενέργειας, έχει αναδειχθεί σε επιτακτική ανάγκη.

Να δούμε λίγο και κάποιες διαπιστώσεις από πρόσφατες μελέτες.

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας θεωρεί πλέον την κλιματική αλλαγή ως τη μεγαλύτερη απειλή για τη δημόσια υγεία και απηύθυνε έκκληση να τεθεί το ζήτημα στο επίκεντρο των διαπραγματεύσεων της διάσκεψης κορυφής για το κλίμα-COP27– που διεξήχθη τον Νοέμβριο του 2022 στο Σιαρμ-ελ-Σέιχ στην Αίγυπτο.

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εκτιμά ότι λόγω της αλλαγής του κλίματος, 250 000 επιπλέον θάνατοι ετησίως θα σημειώνονται κατά την εικοσαετία 2030-2050, λόγω υποσιτισμού, διάρροιας, ελονοσίας και θερμοπληξίας. Οι υψηλότερες θερμοκρασίες ωθούν τα ζώα που μεταφέρουν ιούς-όπως τα κουνούπια- σε νέες περιοχές, αυξάνοντας την εξάπλωση, τόσων των υπαρχουσών, όσο και νέων ασθενειών.

Το Lancet Countdown είναι φορέας που συνδέει ακαδημαϊκά κέντρα και φορείς των Ηνωμένων Εθνών σε θέματα Παγκόσμιας Υγείας και Κλιματικής Αλλαγής. Σύμφωνα λοιπόν με έκθεση του Lancet Countdown, σχεδόν 100 εκατομμύρια επιπλέον άνθρωποι αντιμετώπισαν οξεία επισιτιστική ανασφάλεια το 2020, σε σχέση με την τριακονταετία 1981-2010. Η ακραία ξηρασία έχει αυξηθεί κατά ένα τρίτο την τελευταία πεντηκονταετία, με αποτέλεσμα εκατομμύρια άνθρωποι να μην έχουν πρόσβαση σε πόσιμο νερό. Επιπλέον, η ατμοσφαιρική ρύπανση επέφερε τον θάνατο σε 3,3 εκατομμύρια ανθρώπους μέσα στο 2020, εκ των οποίων πέραν του 1 εκατομμυρίου σχετίζονται άμεσα με τις εκπομπές ορυκτών καυσίμων.

Η Κύπρος φυσικά δεν μένει ανεπηρέαστη, αλλά ούτε και αμέτοχη σε όσα συμβαίνουν στον πλανήτη. Η περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής αποτελεί το Climate Change Hot Spot. Φαίνεται δηλαδή ότι θα επηρεαστεί σε μεγαλύτερο βαθμό από την κλιματική κρίση σε σχέση με τον υπόλοιπο πλανήτη.

Ωστόσο η συμβολή της Κυπριακής Δημοκρατίας ως προς την έρευνα και λήψη μέτρων για την Κλιματική Αλλαγή υπήρξε ουσιαστική. Το όλο εγχείρημα παρουσιάστηκε στο 1^ο και 2^ο  διεθνές επιστημονικό και πολιτικό συνέδριο με θέμα “Climate change in the Mediterranean and the Middle East: Challenges and Solutions”, από το Ινστιτούτο Κύπρου το 2018 και 2021.

Το Τμήμα Περιβάλλοντος ανέλαβε την οργάνωση των συμπερασμάτων σε Σχέδιο Δράσης, ενώ το Υπουργείο Εξωτερικών προωθεί διπλωματικά την πρωτοβουλία αυτή που αφορά την περιοχή μας.

Στο Σχέδιο Δράσης, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνονται δράσεις ώστε:

1. Να επιτευχθεί η μείωση εκπομπών θερμοκηπικών αερίων, όπως προνοεί η συμφωνία του Παρισιού.
2. Να προσαρμοστούμε σε ορισμένες από τις αναπόφευκτες πλέον επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής
3. Να δημιουργηθούν οι απαραίτητοι μηχανισμοί για ανθεκτικότερες και ανταγωνιστικές οικονομίες και μετάβαση σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας
4. Να παρέχουν κίνητρα στις επιχειρήσεις και τις βιομηχανίες, ώστε να στραφούν σε βιώσιμες και πράσινες τεχνολογίες και
5. Να δημιουργήσουν νέες πράσινες ευκαιρίες απασχόλησης.

Οι προτάσεις αυτές έχουν ακουστεί και ληφθεί υπόψιν και στη συνάντηση κορυφής για το κλίμα, τον Νοέμβριο του 2022.

Οι αποφάσεις που καλούμαστε να πάρουμε πρέπει να είναι άμεσες, ουσιαστικές και ριζικές. Δυστυχώς ο στόχος που είχε τεθεί, όπως η υπερθέρμανση του πλανήτη διατηρηθεί κάτω από 1,5°C, είναι μάλλον ανέφικτος. Οι συνέπειες σταμάτησαν να μοιάζουν μακροπρόθεσμα σενάρια.

Πέραν των στόχων για αναχαίτηση των κλιματικών αλλαγών, απαραίτητη είναι και η ενεργοποίηση αμφίδρομων μέτρων προσαρμογής στις αλλαγές αυτές, από ατομικό σε παγκόσμιο επίπεδο, και από παγκόσμιο σε ατομικό, ώστε να μπορέσουμε όσο το δυνατόν συντομότερα να συμβάλουμε στην επιβίωση του ανθρώπινου είδους, αλλά και του πλανήτη.

Κατά τη συνάντηση κορυφής, η κλιματική αλλαγή χαρακτηρίστηκε ως πολλαπλασιαστής απειλών και ο Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών, Αντόνιο Γκουτέρες δήλωσε πως η ανθρωπότητα καλείται να συνεργαστεί, ή να εξαφανιστεί.

Ας ελπίσουμε λοιπόν ότι έχουμε μια τελευταία ευκαιρία!

• Μαθηματικός, μετεωρολόγος, εκπαιδευτικός, μέλος της διοικούσας επιτροπής της Agora Dialogue.