Η απεικόνιση του ιερού και τα όρια του ανθρώπου

Το πιο πρόσφατο τεύχος του Ηλεκτρονικού Περιοδικού Συμ-βολή, της Ιεράς Μητροπόλεως Κυρηνείας ασχολείται με το θέμα: «Διερευνώντας τα όρια της Τέχνης» *

• Ακολουθεί το Προλογικό Σημείωμα του τεύχους: Συμβολ-ή 

Το νέο τεύχος του περιοδικού Συμβολ-ή αγγίζει ένα θέμα παλιό, αλλά διαρκώς —και συνήθως επώδυνα— επίκαιρο: τα όρια στην απεικόνιση του ιερού, και αναπόφευκτα τις λοιπές διαστάσεις της ζωής, που συνυπάρχουν μεταξύ ιδιωτικού και κοινωνικού, ζήτημα, που απασχολεί διαχρονικά τις κοινωνίες των ανθρώπων.

Σε παλαιότερες εποχές η παρέκκλιση από την προκαθορισμένη νόρμα —στην τέχνη, τη λογοτεχνία, την επιστήμη, ακόμη και στον προφορικό λόγο της καθημερινότητας— συνιστούσε θανάσιμο αμάρτημα· σήμερα, συχνά αποτελεί εικαστική ή κοινωνική ή φιλοσοφική διακήρυξη, είτε αποτελεί έναυσμα για γόνιμο προβληματισμό, είτε ένα κενό πυροτέχνημα και συχνά προσφέρει προβολή και φήμη στον εκφραστή της, αντί για τους διωγμούς, που είχε να αντιμετωπίσει παλαιότερα.

Ο άνθρωπος, όμως, πάντοτε έχει ανάγκη το ιερό· όποιο κι αν είναι αυτό.

Αν δεν το βρει, θα το επινοήσει. Ακόμα και όταν αρνείται την ύπαρξη κάθε ιερού, ιεροποιεί την άρνησή του και την υπερασπίζεται, συχνά με τον φανατισμό ενός φονταμενταλιστή.Το ιερό, βεβαίως, δεν είναι το ίδιο σε κάθε κοινωνία, σε κάθε θρησκεία, σε κάθε εποχή. Πρόσφατα ένας φανατικός μουσουλμάνος επιτέθηκε στον Salman Rushdie, εκτελώντας την καταδίκη, που τόσα χρόνια πριν είχε επιβληθεί στον γνωστό συγγραφέα, ως τιμωρία για το βιβλίο του Σατανικοί στίχοι· μια νέα κοπέλα, η Mahsa Amini, πέθανε στα χέρια της αστυνομίας στο Ιράν, που τη συνέλαβε, επειδή δεν φορούσε σωστά τη μαντήλα της, και πολλοί άντρες και γυναίκες την ακολούθησαν στον θάνατο, στις βίαιες διαδηλώσεις, που συμβαίνουν και τώρα ακόμη που γράφονται αυτές οι γραμμές ακριβώς εξαιτίας της ακούσιας θυσίας της.

Όλα αυτά, αδιανόητα στον σημερινό δυτικό κόσμο, που θεωρεί ότι έχει αποϊεροποιηθεί, είναι γνώριμα στον μελετητή της δυτικής ιστορίας, που αναγνωρίζει σε αυτά την Ιερά Εξέταση, τα εβραϊκά γκέτο, τα —συγχωρητέα, από την κοινωνία τουλάχιστον— εγκλήματα τιμής, και τόσες άλλες μελανές σελίδες της ευρωπαϊκής ιστορίας. Τα αναγνωρίζουμε, όμως, και στα λόγια πολλών «ευσεβών» πιστών, που απορρίπτουν την προσβολή του όποιου δικού τους ιερού, μέσα από τη μνημόνευση ακριβώς αυτών των ισλαμικών βιαιοτήτων ως αντίδοτο στη βλασφημία.

Ορίζοντας, λοιπόν, το ιερό, ορίζουμε ταυτόχρονα, στην προκειμένη περίπτωση τουλάχιστον, και την προσβολή του, τη βλασφημία· και τα δύο ορίζονται από την κοινότητα και μεταβάλλονται σε σχέση με τον τόπο, τον χρόνο, τη θρησκεία, τις κοινωνικές συνθήκες. Η βλασφημία, λοιπόν, αφορά όσους ανήκουν στην κοινότητα και όχι στους εκτός αυτής. Σε συνθήκες θεοκρατικών καθεστώτων ή υπέρμετρου φανατισμού, το ιερό επιβάλλεται σε όλους, ανεξαρτήτως αν ανήκουν ή όχι στην κοινότητα. Την τρομακτική αυτή κατάσταση περιγράφει η Margaret Atwood στο πασίγνωστο μυθιστόρημά της The handmaid’s tale, αλλά βιώνεται παράλληλα καθημερινά από εκατομμύρια γυναίκες και άντρες στο Ιράν, το Αφγανιστάν και άλλα ισλαμικά κράτη.

Στον δυτικό κόσμο, η επιβολή αυτή συναντάται σε διάφορες παραφυάδες του προτεσταντισμού, συχνά οργανωμένες σε κοινόβια, αλλά, παράλληλα υφίσταται και ανεπίσημα, σιωπηλά, αδιόρατα σχεδόν, στις σχέσεις πολλών χριστιανών —Ορθόδοξων και μη— με τον κόσμο. Έτσι, το ενθουσιώδες «Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη»[1] μετατρέπεται στην υποχρεωτική επιβολή του δικού τους, συνήθως ειδωλοποιημένου, ιερού. Ο γενικότερος κανόνας, όμως, στις δυτικές κοινωνίες είναι η ιερότητα του ανθρώπου· έτσι, στο όνομα αυτής της ιερότητας, ο Θεός σχετικοποιείται και τοποθετείται στο περιθώριο και ο άνθρωπος καταλήγει είτε να τον ειδωλοποιήσει, είτε να τον απορρίψει εντελώς. Η αμφισβήτηση, ακόμα και η πλέον εξώφθαλμη βλασφημία, επιτρέπονται στο όνομα της ελευθερίας του ανθρώπου· μετατρέπονται στο νέο ιερό.

Η ιλιγγιώδης ελευθερία, που ο Θεός έδωσε στον άνθρωπο ερμηνεύεται εσφαλμένα σαν ασυδοσία: δεν είναι πλέον το δικαίωμα της επιλογής, που αποτελεί ευθύνη του ανθρώπου και οδηγεί στη ζωή ή στον θάνατο. Είναι η ιερότητα του δικαιώματος, που επιτρέπει την οποιαδήποτε επιλογή. Τα πνευματικά όρια γίνονται ρευστά και σταδιακά χάνονται, για να χαθούν στη συνέχεια και τα όποια άλλα όρια υπάρχουν στις ανθρώπινες κοινωνίες.

Η ζωή του χριστιανού στον σημερινό κόσμο θυμίζει συχνά τον κόσμο μέσα στον οποίο γράφτηκαν οι επιστολές του αποστόλου Παύλου: έναν κόσμο μη χριστιανικό, ενίοτε και εχθρικό προς τον χριστιανισμό, μέσα στον οποίο ο πιστός καλείται να θέσει τα δικά του όρια και να διατηρήσει την ταυτότητά του. Όπως, όμως, πολύ ορθά λέχθηκε από χείλη επαΐοντος, στο παραμύθι της Κοκκινοσκουφίτσας δεν είναι ο λύκος ο πραγματικά κακός της ιστορίας· ο κακός λύκος δεν μπορεί παρά να είναι κακός, η ανθρωποφαγία είναι στη φύση του, άρα επιτελεί απλώς αυτό για το οποίο δημιουργήθηκε. Η Κοκκινοσκουφίτσα είναι αυτή που διαπράττει ιεροσυλία, τρώγοντας τη σάρκα και το αίμα της γιαγιάς (σύμφωνα με την αρχική μορφή του παραμυθιού), ανεξαρτήτως αν το γνωρίζει ή όχι. Έτσι, λοιπόν, όσοι βρίσκονται εκτός Εκκλησίας επιτελούν τον ρόλο τους. Τι γίνεται, όμως, με όσους βρίσκονται «ἐν τῇ αὐλῇ ταύτη»;

Στις μέρες μας, ίσως και πάντα, το ιερό δεν κινδυνεύει τόσο από αυτούς, που το πολεμούν, όσο από τους φανατικούς «εκπροσώπους» του. Η στρέβλωση του χριστιανισμού κατά τον τρέχοντα πόλεμο της Ρωσίας εναντίον της Ουκρανίας, από την επίσημη Ορθόδοξη Εκκλησία, από τον ίδιο τον Ρώσο πατριάρχη, αλλά και από τους καθ’ ημάς υποστηρικτές του, δεν είναι παρά η συνέχεια της αιώνιας καπηλείας της θρησκείας στο πλαίσιο κατακτητικών πολέμων και άδικων διεκδικήσεων. Η νομιμοποίηση των φόνων, των βιασμών, των λεηλασιών, η δικαιολόγηση της φρίκης των ομαδικών τάφων, των καταστροφών και της ανείπωτης βίας εν γένει, από την Εκκλησία, αποτελεί το καλύτερο παράδειγμα βλασφημίας, που γίνεται στο όνομα του Χριστού! Είναι η στρέβλωση του ιερού, η χειρότερη αλλοίωσή του.

Τα άρθρα του παρόντος τεύχους θέτουν το δάκτυλο επί τον τύπον των ήλων και εξερευνούν τα όρια του ιερού εντός του σημερινού, ρευστού και αβέβαιου κόσμου. Ο Ιωάννης Ηλίας ακουμπά το ευαίσθητο θέμα του έρωτα, μέσα από τον Μεγάλο Ανατολικό του Ανδρέα Εμπειρίκου και την ερμηνεία του Νίκου Ματσούκα. Η ιερότητα του έρωτα, όχι μόνο ως πνευματικής κατάστασης, αλλά και ως σεξουαλικής πράξης και η καταδίκη του ηθικισμού, παρουσιάζονται μέσα από το πολύκροτο μυθιστόρημα του Έλληνα σουρρεαλιστή, μια μελέτη ιδιαίτερα επίκαιρη, αφού στις μέρες μας ο έρωτας έχει αντικειμενοποιηθεί, ειδωλοποιηθεί, ή και εξευτελιστεί, σε όλες του τις διαστάσεις. Καθημερινές ειδήσεις σχετικά με την παιδοφιλία και τη σεξουαλική βία, η συζήτηση γύρω από το ζήτημα των εκτρώσεων, αλλά και παράλληλη άρνηση πρωτοβουλιών, όπως το μάθημα της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης απαρτίζουν το σκηνικό.

Ο Γιώργος Ορφανίδης εξερευνά τα όρια και τα σύμβολα της τέχνης του Μετα-Μεταμοντερνισμού, την αλληλεπίδρασή του με τον Μεταμοντερνισμό και τη συμβολή του Μετα-Μεταμοντερνισμού στην οριοθέτηση της απεικόνισης του ιερού, αλλά και του ευρύτερου ορισμού του και των ορίων ανάμεσα στο ιερό και το βέβηλο. Μία εξίσου επίκαιρη μελέτη, αφού ο απόηχος της εκκλησιαστικής κρίσης, που προκάλεσε η πανδημία του κορονοϊού SARS-Covid 19 αντηχεί ακόμη και φέρνει κραυγές πνευματικής σύγχυσης και ειδωλολατρίας. Η ματιά του Γ. Ορφανίδη στην τέχνη των ημερών μας μπορεί να συμβάλει στην αποσαφήνιση των νέων ορίων ανάμεσα στις σφαίρες του ιερού και του βέβηλου ή ακόμα και στην κατάργησή τους.

Η Άννα-Μαρία Παπαδάκη, παρουσιάζοντας προκλητικά έργα σύγχρονων ζωγράφων, τα οποία προκάλεσαν έντονες αντιδράσεις στο κοινό, αποπειράται να ορίσει το παλιό και το σύγχρονο ιερό, όπως επίσης και τα όρια του καλλιτέχνη και του πιστού. Η σημερινή κοινωνία της ασυδοσίας του διαδικτύου έχει ανάγκη τα όρια, τα οποία βασίζονται στον αμοιβαίο σεβασμό για να μπορέσει να λειτουργήσει. Η αποδοχή και παραδοχή, ότι το δικό μου ιερό δεν σημαίνει τίποτα για τον άλλον, είναι ίσως μία βάση πάνω στην οποία θα μας επιτραπεί να καταλάβουμε ο ένας τον άλλον. Η μελέτη της Α-Μ Παπαδάκη είναι θεωρώ σημαντική, αφού οριοθετεί τη στάση του πιστού απέναντι στις προκλήσεις της τέχνης, αλλά επισημαίνει και τα όρια του καλλιτέχνη απέναντι στο ιερό.

Η Ευλαμπία Τσιρέλη αναλύει το παγκόσμιο και διαχρονικό σύμβολο του δέντρου, εξετάζοντας τον ρόλο του στις ανατολικές θρησκείες, τον χριστιανισμό και τη σύγχρονη εποχή. Στη συνέχεια, αναγνωρίζοντας τα όρια ανάμεσα στους πολιτισμούς και τις θρησκείες, προτείνει τη συνάντηση των θρησκείων στα κοινά τους πεδία, μέσα από τη χρήση του δέντρου ως κοινού συμβόλου, στο πλαίσιο της οικολογικής κρίσης. Οι όλο και πιο ορατές συνέπειες της καταστροφής του περιβάλλοντος από τον άνθρωπο, καθιστούν το άρθρο της Ε. Τσιρέλλη εξαιρετικά επίκαιρο, αφού συμβάλλει στην κοινή δράση των θρησκειών για την καλλιέργεια οικολογικής συνείδησης.

Στο Δελτίο Αναστοχασμών ο Κυριάκος Χαραλαμπίδης, ο Σταύρος Φωτίου και ο Παναγιώτης Θωμά στοχάζονται με ευαισθησία πάνω στη βραβευμένη ταινία μικρού μήκους Garden Latte του Κύπριου σκηνοθέτη Στέλιου Στυλιανού. Στις Συμβολικές Ψηφίδες, ο π. Νεκτάριος Πάρης σε συνέντευξή του στον Παναγιώτη Θωμά κάνει μία αναδρομή στην εκκλησιαστική μουσική, θέτοντας τα όρια τα οποία οφείλει να τηρεί, αλλά και τα όρια εκείνα τα οποία οφείλει να θέτει ο ιεροψάλτης και ο πιστός, μέσα, όμως, στα πλαίσια της ελευθερίας και της δημιουργικότητας.

Εξαιρετικά σημαντική είναι, φρονώ η προσέγγιση όλων των κειμένων του τεύχους στην απεικόνιση του ιερού. Ο σεβασμός στην ελευθερία του δημιουργού, η διάνοιξη νέων δρόμων και τρόπων, οριοθετούνται πάντοτε, από τον τρόπο της Εκκλησίας· η νέα ματιά δεν είναι μια ματιά ασύδοτη, αλλά μια ματιά, η οποία πάντα βρίσκεται εντός των ορίων της Εκκλησίας. Γίνεται έτσι σαφές ότι η ελευθερία, που ο Θεός χάρισε στον άνθρωπο είναι πραγματική μόνο όταν ο άνθρωπος εναρμονίζει το θέλημά του με το θέλημα του Θεού, όταν είναι εκκλησιαστικός, δηλαδή προσπαθεί να βρίσκεται πάντοτε εν κοινωνία με τους άλλους και με τον Θεό.

«Πάντων πραγμάτων μέτρον θεάνθρωπος» σημειώνει αποφθεγματικά ο Κ. Χαραλαμπίδης και εκεί βρίσκεται το όριο ως μυστήριο και αίνιγμα, αλλά και το ιερό.

Εκ μέρους της συντακτικής επιτροπής

• Άννα-Μαρία Παπαδάκη

[1]     Μτ. 28, 19.

• Το Ηλεκτρονικό Περιοδικό Συμ-βολή εκδίδεται για 7 συνεχόμενα έτη από την Ιερά Μητρόπολη Κυρηνείας με τις ευλογίες και τη στήριξη του Πανιερωτάτου Μητροπολίτου Κυρηνείας, κ. Χρυσοστόμου. Για όσους τον γνωρίζουν, η αγάπη του για να γράμματα και τον πολιτισμό είναι υποδειγματική και απτή ένδειξή της είναι αυτό το επιστημονικό περιοδικό.