Η προσφορά της οικογένειας των Αλκμεωνιδών

Μετά από τη βασιλική οικογένεια των Ερεχθέων, η αριστοκρατική οικογένεια των Αλκμεωνιδών κατέστη η πιο σημαίνουσα στα Αθηναικά πράγματα.

• Άκης Χατζηχαμπής, πρώην πρόεδρος Ανωτάτου Δικαστηρίου Κυπριακής Δημοκρατίας

Η ευγενική καταγωγή της ανάγεται κατά τας πηγάς στον πρώτο Αλκμέωνα (το όνομα Αλκμέων, όπως και το Μεγακλής, έφεραν μέλη της οικογένειας στους αιώνες που ακολούθησαν), δισεγγονό του Νέστορος βασιλέως της Πύλου από τον υιό του Θρασυμίδη, ο οποίος εγκαταστάθηκε στην Αθήνα μετά από την κάθοδο των Ηρακλειδών.

Η οικογένεια, διαθέτουσα δύναμη και πλούτο, έχει μεγάλη και παλαιά διαχρονική παρουσία στην πολιτική ζωή της Αθήνας που περιλαμβάνει ισόβιους όπως και επώνυμους άρχοντες.

Η ιδιαιτέρως καταγραφομένη δράση της εμφανίζεται προς τα τέλη του 7^ου αιώνα όταν ο Αλκμεωνίδης Μεγακλής ήταν επώνυμος άρχων το 632 (ο θεσμός του επωνύμου άρχοντα ακολούθησε εκείνο του ισοβίου άρχοντα, ελέγετο δε επώνυμος άρχων καθ’ όσον τα γεγονότα αναφέρεροντο ως συμβάντα επί του εκάστοτε άρχοντος). Ο Ολυμπιονίκης Κύλων, με δυνάμεις από τα Μέγαρα όπου ήταν τύραννος ο πατέρας του Θεαγένης, επιδίωξε να επιβάλη δική του τυραννία στην Αθήνα και προς τούτο κατέλαβε την Ακρόπολη. Το κίνημα απέτυχε και ο Κύλων με τους οπαδούς του κατέφυγαν ως ικέτες στον ναό της Αθηνάς, ο Μεγακλής όμως, παραβιάζοντας το έθιμο, τους θανάτωσε. Τούτο θεωρήθηκε ανάρμοστο ως ιεροσυλία από τους Αθηναίους οι οποίοι δίκασαν τον Μεγακλή και τον εξόρισαν μαζί με όλους τους Αλκμεωνίδες από την Αθήνα ως μιασμένους. Αργότερα όμως, μετά τον εξαγνισμό από το Κυλώνειο άγος από τον Επιμενίδη, οι Αλκμεωνίδες επανήλθαν στην Αθήνα όταν ήταν άρχων ο Σόλων (594/593) με δική του ενέργεια και έμελλε να διαδραματίσουν ακόμα πιο σημαντικό ρόλο. Πάντως, η ενέργεια του Μεγακλή, έστω και αν θεωρήθηκε ιεροσυλία και κατάρα για την οικογένεια των Αλκμεωνιδών, ήταν η απαρχή της παράδοσης των Αλκμεωνιδών εναντίον της τυραννίας.

Ο επόμενος αξιόλογος Αλκμεωνίδης είναι ο Μεγακλής, εγγονός του Μεγακλή από τον υιό του Αλκμέωνα, ο οποίος ενυμφεύθη την Αγαρίστη, θυγατέρα του τυράννου της Σικυώνος Κλεισθένη, επιλεγείς ως ο άριστος Έλληνας. Ο Μεγακλής ήταν ο ηγέτης της μετριοπαθούς παράταξης, σε αντίθεση με την ολιγαρχική της οποίας ηγείτο ο Λυκούργος, και τη δημοκρατική της οποίας ηγείτο ο Πεισίστρατος ο οποίος απέσπασε με δόλο και βία την εξουσία και κατέστη τύραννος το 560. Με σύμπραξη του Μεγακλή και του Λυκούργου, έγινε κατορθωτή η εκδίωξη του Πεισίστρατου έξι χρόνια αργότερα, δώδεκα χρόνια αργότερα όμως ο Πεισίστρατος επανήλθε συμβιβαστικά. Επτά χρόνια αργότερα ο Πεισίστρατος, αντιμετωπίζοντας την αντίθεση των Αλκμεωνιδών, εκδιώχθηκε και πάλι για να επανέλθη όμως με τη βία έντεκα χρόνια μετά, αυτή τη φορά διασφαλίζοντας σταθερά την τυραννία του και εξορίζοντας τους Αλκμεωνίδες. Τον Πεισίστρατο, ο οποίος πέθανε το 527, διαδέχθησαν ως τύραννοι οι υιοί του Ιππίας και Ίππαρχος, με τον Ιππία να έχη την ουσιαστική εξουσία. Ο Ίππαρχος εφονεύθη το 514 από τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα κατά την προσπάθεια τους να ανατρέψουν την τυραννία. Ο Ιππίας ανετράπη από τους Αλκμεωνίδες με τη βοήθεια των Σπαρτιατών το 510 για να μην επανέλθη ποτέ, παρά την εικοσαετή προσπάθεια του να επανακτήση την εξουσία υποκινώντας τους Πέρσες να κατακτήσουν την Ελλάδα. Με την εκδίωξη του Ιππία, εξεδιώχθη οριστικώς και η τυραννία από την Αθήνα.

Ο Μεγακλής είχε δύο υιούς, τον Κλεισθένη και τον Ιπποκράτη. Μετά από την κατάλυση της τυραννίας των Πεισιστρατιδών, ο Κλεισθένης, σύμφωνα και με την οικογενειακή παράδοση, ανεμείχθη στα κοινά και, επικρατώντας του αντιπάλου του Ισαγόρα, της παράταξης των ολιγαρχικών, κατέστη ο αναμορφωτής του Αθηναικού πολιτεύματος επί το δημοκρατικότερο. Αρχικά εκδιωχθείς από την Αθήνα με πολλούς άλλους Αλκμεωνίδες από τον Ισαγόρα με τη βοήθεια των Σπαρτιατών οι οποίοι επεδίωξαν να επαναφέρουν την τυραννία μέσω του Ισαγόρα, επανήλθε όταν ο λαός της Αθήνας αντιστάθηκε στον Ισαγόρα και στους Σπαρτιάτες των οποίων η προσπάθεια και απέτυχε. Ο Κλεισθένης, συνεχίζοντας την εκδημοκρατικοποίηση του πολιτεύματος την οποία είχε αρχίσει ο Σόλων και την οποία είχε διακόψει η τυραννία των Πεισιστρατιδών, επέφερε σημαντικές αλλαγές στην πολιτειακή δομή. Έσπασε τη στεγανότητα και την τοπικότητα των υφιστάμενων τεσσάρων φυλών αυξάνοντας τες σε δέκα και αναμιγνύοντας τους πολίτες ώστε να συμμετέχουν πιο ομοιόμορφα και ίσα στη διακυβέρνηση της πολιτείας. Σε συνάρτηση με αυτό, διαίρεσε την Αττική σε τριάντα δήμους, δέκα στην πόλη, δέκα στην ενδοχώρα και δέκα στα παράλια, ενώνοντας τρεις δήμους, ένα από κάθε περιοχή, σε μία φυλή, ώστε κάθε φυλή να βρίσκεται και στες τρεις περιοχές της Αττικής, αποφεύγοντας έτσι τη μονολιθικότητα των συμφερόντων και επιφέροντας μια ευρύτερη σχέση μεταξύ των πολιτών. Θέσπισε τη βουλή των πεντακοσίων με πενήντα αντιπροσώπους από κάθε φυλή, αντί εκείνης των τετρακοσίων με εκατό αντιπροσώπους από κάθε φυλή. Ακόμα, νομοθέτησε τον θεσμό του εξοστρακισμού ο οποίος αποσκοπούσε αρχικώς στην αποφυγή της δυνατότητας επανάληψης της εμπειρίας της τυραννίας με την απομάκρυνση από την πόλη κάποιου που εθεωρείτο φιλοτύραννος, στη συνέχεια όμως κατέληξε στην απομάκρυνση κάποιου ο οποίος είχε αποκτήσει τόση ισχύ ώστε να εξεύφευγε του μέτρου και να ήταν έτσι έστω και δυνητικά πιθανό να κυριαρχήση του δήμου. Ήταν βάσει αυτής της φιλοσοφίας που εξορίστηκε και ο Αριστείδης και ο Ξάνθιππος του Αρίφρονα, ο πατέρας του Περικλή και νικητής της Μυκάλης ως αρχηγός του Αθηναικού στόλου, και ο Αριστείδης. Η εγγονή του Κλεισθένη Δεινομάχη από τον υιό του Μεγακλή, νικητή στα Πύθεια, ήταν η μητέρα του Αλκιβιάδη, ο πατέρας του οποίου ήταν ο Κλεινίας, καταγόμενος από την πανάρχαια οικογένεια των Αιακιδών. Ο Αλκιβιάδης έλαβε από νωρίς μέρος στα πολιτικά πράγματα της Αθήνας και γοήτευσε με την προσωπικότητα και τη ρητορική του. Επέδειξε εξαιρετικές ικανότητες κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο και προπωθησε τα μέγιστα τες τύχες των Αθηναίων σ’αυτόν. Η αποτυχία της μεγαλοφυιούς ιδέας του για την Σικελική εκστρατεία δεν χρεώνεται στον ίδιο αλλά στην αλλοπρόσαλλη πολιτική των Αθηναίων και τη στάση τους απέναντι του.

Ο άλλος υιός του Μεγακλή, ο Ιπποκράτης, ήταν ο πατέρας της Αγαρίστης, συζύγου του Ξανθίππου του Αρίφρονα και μητέρας του Περικλή, ο οποίος ήταν έτσι Αλκμεωνίδης από την μητέρα του, δισεγγονός του Κλαισθένη. Ο Περικλής (495-429) ανεμείχθη στην πολιτική από νωρίς και, διασφαλίζοντας την οριστική μορφή του δημοκρατικού πολιτεύματος της Αθήνας και την πολιτική και οικονομική της ισχύ, την ανήγαγε σε κέντρο του ελληνικού πολιτισμού, κληροδοτώντας τα απαράμιλλα έργα στην Ακρόπολη τα οποία αποτελούν την επιτομή της κλασσικής εποχής. Αν και προσχώρησε στη δημοκρατική παράταξη, δεν υπήρξε ποτέ λαικιστής και δημαγωγός, επιβαλλόμενος με την αρετή, την ανωτερότητα του πνεύματος, την ευφυία και την δύναμη της προσωπικότητας του, επωνομαζόμενος ‘ολύμπιος’. Υπήρξεν αδέκαστος και ανώτερος χρημάτων, έχοντας πάντα κατά νου το καλό της πόλης και καθοδηγώντας σωστά τον λαό προς τούτο, μη καταχρώμενος της τεράστιας δύναμης την οποία διαχειρίζετο. Η μακρόχρονη διακυβέρνηση του υπήρξεν το πλησιέστατο στην ιστορία, όχι μόνο της Αθήνας, προς την ιδεώδη έννοια της αριστοκρατικής δημοκρατίας, συνοψιζόμενο στα λόγια του Θουκυδίδη ότι το πολίτευμα ήταν ‘λόγω μεν ούσαν δημοκρατίαν, έργω δε υπό του πρώτου ανδρός αρχήν’.