Η νοσταλγία του Εαυτού: Η ποίηση σήμερα
Προτείνω εισαγωγικά να ξαναδιαβάσουμε τα εξής: «Η κριτική των έργων της λογοτεχνικής επικαιρότητας είναι το είδος της κριτικής που με γοητεύει ξεχωριστά. Έχει ρίσκο, απαιτεί διόραση και συνιστά πάνω απ’ όλα έκφραση γούστου […] Ο επικαιρικός κριτικός δίνει μια περίεργη μάχη με τη διάρκεια. Πασχίζει να τη νικήσει, να την προκαταλάβει, πράγμα που διόλου δεν ενδιαφέρει τον δοκιμιακό κριτικό, τον ανατόμο του χρόνου». Παραπέμπω δηλαδή για την περίσταση στο κεφάλαιο «Όταν η ποίηση κρίνει και κρίνεται», από το βιβλίο με τίτλο Ποίηση σε μικρόψυχους καιρούς του Στρατή Πασχάλη, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις του Σάμη Γαβριηλίδη το 2017.
Φρονώ ότι η ποίηση παραμένει αυτό που έχουμε μάθει στην εποχή μας: ότι συνιστά πρωτίστως τον στίβο της αναμέτρησης του υποκειμένου με ό,τι το κατατρύχει, με ό,τι το εξουθενώνει ή το απειλεί.
Αλλά αποτελεί, αντιστοίχως, και το πλαίσιο της ειδικότερης αναπαράστασης όσων το διεγείρουν ευεργετικά. Η αμιγώς ερωτική γραφή, τολμηρή ή μη, επιδιώκει να προσεγγίσει τις μυστικές ή αντιθέτως τις προσβάσιμες πτυχές του Άλλου. Εξ ου και η θεωρησιακή εμβέλεια ορισμένων διακριτών έργων της τρέχουσας περιόδου. Η επίκληση του ευρύτερου ιστορικού μας καταπιστεύματος ενυπάρχει σε κάποιες περιπτώσεις. Το αυτοβιογραφικό ομίλημα παρεμβάλλεται σε ισόποσες, λειτουργικές δόσεις, όταν βέβαια ο ποιητής γνωρίζει να τηρεί τις απαραίτητες ισορροπίες του ύφους. Ο καθρέφτης του θανάτου, οίκοθεν νοείται, εντοπίζεται σχεδόν παντού. Εκεί αντικατοπτρίζεται η Ύπαρξη, όπως έχουν μάθει να τη μελετούν οι ήδη καταξιωμένοι του είδους. Στο δε πεδίο του συμβολικού διαπιστώνει εύκολα κανείς ότι δραστηριοποιούνται με επιτυχία ορισμένοι δημιουργοί. Ιδίως εκείνοι κι εκείνες που έχουν ήδη παρουσιάσει στο παρελθόν ανάλογες εργασίες τους. Το ζήτημα της καταστατικής θέσης του εικονισμού εντός της συγκεκριμένης κειμενικής τάξης αντιμετωπίζεται από τους προαναφερόμενους με πρόσφορο και συστηματικό τρόπο. Η ποιητική γραφή παραμένει εν προκειμένω ευέλικτη. Επικοινωνιακά μάλλον διευρύνει το κοινό της ανάμεσα στους νεότερους. Η «λογοτεχνικότητα» στις καλύτερες περιπτώσεις ακυρώνεται. Στη θέση της υπεισέρχεται η λελογισμένη χρήση των απαραίτητων σημασιοσυντακτικών αποκλίσεων. Από εδώ άλλωστε πηγάζει κυρίως η ποθητή αναγνωστική ηδονή.
Αντί άλλων ορισμών κι επεξηγήσεων: η ποιητική γραφή ως μηχανή ηθικής. Γράφουμε εαυτούς. Γραφόμαστε πάει να πει μαθαινόμαστε. Πιθανότατα βελτιωνόμαστε με την πάροδο των δοκιμών. Το παν: η καθημερινή άσκηση αποτύπωσης, η γυμναστική των λέξεων, η αγωγή του ύφους. Όχι η σύμβαση της τρέχουσας συνθήκης, αλλά η αντίσταση στην αλλοτρίωση, στη δήθεν εξομάλυνση, την οποία μια επιθετική κανονικότητα επικαλείται ασυστόλως. Γράφω ένα ποίημα, γράφω ίσως κάτι που ενδέχεται να είναι ποίημα, επειδή δεν στρεβλώνομαι, επειδή ευελπιστώ μέσα στην περιγεγραμμένη τρέλα. Συλλέγω τις λέξεις, δηλαδή εντοπίζω και ταξινομώ ό,τι το χάος επιτρέπει να ταξινομηθεί. Από τη χαραμάδα της φθοράς αποσπώ τις παραγράφους, τους στίχους, τις στροφές στην πρωτογενή μορφή τους. Διαχωρίζω όσο μπορώ την Ποίηση από τα ποιήματα. Η λεκτικἠ ενέργεια: η τροφοδοσία της ημέρας, η απογραφή εφιαλτών ἠ, κατά αντίθετη φορά, η καταγραφή των ανακουφιστικών δωρεών της νύχτας που προηγήθηκε. Το ποιητικὀ μόρφωμα είναι συνεπώς τέκνο ενός ένυλου ρυθμού. Η έγκυρη γραφή: η ηδονή της Κυριολεξίας αντικατοπτρίζει, μεταξύ άλλων, το έλλειμμά μας. Γράφουμε για να πληρώσουμε κενά ύπαρξης, για να αποπληρώσουμε όσα μας παραχώρησαν οι αισθήσεις. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η πραγματικότητα τεκμαίρεται ως δραστηριότητα της πλέον μεγαλοπρεπούς φαντασίας, όπως αποφαίνεται ο Ουάλας Στήβενς, τότε η γραφή υποστηρίζει με τη σειρά της τη φύση του Πνεύματος, τις εμπεδώσεις της όποιας αλήθειας μας. Γράφουμε, αντιστρατευόμενοι τον αυτισμό της αδολεσχίας. Αν και καταδικασμένοι παιδιόθεν σε θάνατο, γράφουμε. Ο πλέον έντιμος, ο πλέον ευφυής στρατηγικός ελιγμός διαφυγής.
Διαπίστωση: το γονίδιο του λυρισμού φαίνεται οσημέραι πανίσχυρο. Οι ποιητικές συλλογές δεν παύουν να εκδίδονται σε πείσμα της εμφανώς κορεσμένης αγοράς του στίχου. Ο αριθμός τους προσεγγίζει ετησίως τις εννιακόσιες, σύμφωνα πάντα με τους καταλόγους, τους οποίους θεσμικά τηρεί η Εθνική μας Βιβλιοθήκη.
Εντοπίζονται συχνά δύο ή και περισσότερες συλλογές κατ’ έτος που κυκλοφορεί το ίδιο πρόσωπο. Συνήθως οι ανθοφορίες αυτές δεν αντιμετωπίζονται ευμενώς από την κριτική. Το πλεόνασμα του λυρισμού δεν αφορά κατά βάθος κανέναν. Οι δε λεγόμενες συλλογές των αμετανόητων ματαιόδοξων, δηλαδή των φανατικών οπαδών της λεγόμενης vanity press, εμφανίσθηκαν κι εφέτος. Δεν πρωτοτυπούν. Μηρυκάζουν ασυστόλως, φέρ’ ειπείν, τον Τάσο Λειβαδίτη, τον Γιάννη Ρίτσο, τον Οδυσσέα Ελύτη, τον Γιώργο Σεφέρη και την Κική Δημουλά. Δεν παραλείπω να επισημάνω ότι σε αρκετές περιστάσεις ελέγχεται αυστηρά από τους κριτικούς η επιπόλαια, η μη αφομοιωμένη αυτή, ενδημική θα πρόσθετα επίδραση.
Είναι, επίσης, γεγονός ότι απουσιάζει και πάλι η πρόθεση της κατάστρωσης ενός μείζονος συνθετικού ποιήματος. Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα συνοψίζεται σε μικρής έκτασης κείμενα. Στις ευτυχέστερες των περιπτώσεων, η πυκνότητα των εκφάνσεων και η ευφυής επιλογή του κατάλληλου ρήματος υποστηρίζει αποτελεσματικά την όλη κειμενική εξέλιξη του πρωταρχικού σχεδίου. Κατά τα άλλα εξακολουθεί να ισχύει η γνωστή ελυτική κατηγοριοποίηση: «Οι κακοί ποιητές τρέφονται από τα γεγονότα, οι μέτριοι από τα αισθήματα και οι καλοί από τη μετατροπή του τίποτε σε κάτι».
Οι άκαιρες συναισθηματικές αποφορτίσεις εξακολουθούν να επιβαρύνουν τα δείγματα των πρωτόπειρων ή των γνωστών αμετανόητων εκ του προχείρου. Από την πληθώρα των έργων θα ξεχωρίσει το έμπειρο μάτι και αυτί όσα δεν υποκύπτουν εν τέλει στο δέλεαρ της υπέρ το δέον εξομολόγησης. Ή στον πειρασμό της αφόρητης μίμησης. Ή στα κελεύσματα ενός εξόφθαλμα πληθωρικού, αλαζονεύοντος εγωτισμού. Σημειώνω, επίσης, ότι το φαινόμενο της μη ανατροπής του καθιερωμένου εργαλείου επικοινωνίας, ο εφησυχασμός δηλαδή μέσα στο δεδομένο γλωσσικό περίβλημα υπονομεύει εν γένει την αυθεντική συμπεριφορά του νέου καλλιτέχνη. Συνεπώς ούτε μέριμνα για προαγωγή της μεταγλώσσας, ούτε ριζική ανατροπή της κοινόχρηστης έκφανσης υφίσταται εδώ, ούτε κατ’ επέκτασιν πειστική απόπειρα ρήξης με το συγκεκριμένο λεκτικό κλίμα, το οποίο ανέδειξαν ποικιλοτρόπως οι ηλικιακά προγενέστερες, διακριτές γενιές ή και απλούστερες ομάδες δημιουργών.
Εκεί που οι πολλοί και οι πολλές απλώς πλατειάζουν ή επαίρονται ασυστόλως για τις υποτιθέμενες στιχουργικές γνώσεις τους, πιστεύοντας ακράδαντα ότι ανοίγουν νέους δρόμους, ανακαλύπτοντας, φευ, τον τροχό, οι επαρκείς του είδους, οι ιδιαίτερα υποψιασμένοι κι εργατικοί, θα συναιρούν και θα ταξινομούν πάντα με περίσκεψη τα όσα πρέπει να διασωθούν μέσα στο δείνα ζέον ποίημα. Συγκρατώ τη στροφή λίγων ποιητών στην παραδοσιακή μετρική. Χωρίς να είναι πάντα ευτυχείς, οι καταθέσεις επιτρέπουν να ανιχνευθεί κάποια στιγμή ένα καλώς συγκερασμένο αισθητικό προϊόν.
Αναμφίβολα, οι εύστοχοι ποιητές και οι δόκιμες ποιήτριες δεν παύουν κι αυτή την περίοδο να παρουσιάζουν δείγματα των καλώς συγκερασμένων έργων τους. Στο πεδίο των απαιτητικών εμπεδώσεων, οι ρηματικές τους καταθέσεις ξεχωρίζουν αμέσως.
Οι στίχοι υπακούουν εν γένει στους κανόνες, τους οποίους έχουν θεσπίσει διαχρονικά οι ίδιοι οι δημιουργοί τους για την προσφορότερη απόδοση των όσων σπεύδουν να αποτυπώσουν. Οι μεταφυσικές επιλογές της θεματολογίας βρίσκουν κι αυτές το αναγκαίο κι ικανό εκείνο εκφραστικό μέσον για να φτάσουν ώς τους φιλέρευνους αναγνώστες. Έτσι, προσφέρουν στην κριτική ό,τι κατά βάθος θα ήθελε: την αδιάπτωτη ηδονή περιδιάβασης στην ενδοχώρα ενός επαρκώς επεξεργασμένου συνόλου λέξεων. Η ποιητική πραγματικότητα προβάλλεται εδώ ανεμπόδιστα. Η δε αποδομητική προσέγγιση του κοσμοειδώλου τεκμαίρεται παραγωγική: το ποίημα, εν ευρεία έννοια, είναι φορέας μιας νέας πραγματικότητας, η οποία δεν αφορά μόνον τον ποιητή, που έχει το εξ ορισμού προνόμιο να την κομίσει.
Βεβαίως, δεν ξεχνώ ότι η ενίοτε άκρατη σχετικότητα της θεωρητικής πρότασης υπονομεύει την ερμηνεία ως κριτική δεοντολογία. Ο σχεδόν εκκωφαντικός αφορισμός του Λούντβιχ Βιτγκενστάιν «Δεν διερμηνεύω, διότι αισθάνομαι μέσα στην παρούσα εικόνα σαν να είμαι στον οίκο μου» πιστοποιεί τη μόνη ίσως δυνατή αλήθεια: η σπουδή των θεωρητικών να υποτάξουν τον από τη φύση του ανυπότακτο λόγο λογίζεται ως υψίστη ματαιότητα. Από την άποψη αυτή οι περιστασιακοί θρίαμβοι της θεωρίας υπήρξαν κατά βάση είτε ακούσια διαφήμιση είτε εκούσια δυσφήμηση της δημιουργικής γραφής.
Κατά τα άλλα, οι κλίμακες της φθοράς αλλά και της χαρμολύπης εξακολουθούν να συνιστούν τους εμφανείς δείκτες της ποιητικής δράσης. Το κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι καθορίζει ενίοτε τις θεματικές επιλογές των ποιητών, όχι μόνον των στενά εννοουμένων στρατευμένων. Η περίοδος της γνωστής κρίσης, η οποία έχει πλήξει το σύνολο σχεδόν των στελεχών της κοινωνικής κυψέλης, ήταν επόμενο να απασχολήσει τους ποιητές και κατά το 2018. Η περιπέτεια από την επιβολή των μνημονίων καθίσταται άλλη μια φορά αντικείμενο κατ’ ανάγκην της γραφής. Πότε κατά τρόπο έμμεσο, πότε άμεσο. Αντιλαμβάνομαι εξ αντιδιαστολής ότι η αυτομόνωση της ύπαρξης, αλλά και η αναπόφευκτη κατά καιρούς έξοδός της στον κόσμο, καταβάλλοντας, οίκοθεν νοείται, το αντίστοιχο τίμημα, συνιστά πάγιο γνώρισμα ευδιάκριτων ποιητικών εκφορών. Ο οντολογικός επαναπροσδιορισμός τόσο της ατομικής όσο και της συλλογικής ψυχής καθίσταται ενίοτε κύριο μέλημα της ποίησης των ημερών μας. Η εκφραστική οξύτητα, οι ειρωνικοί ή απροκάλυπτα σαρκαστικοί τόνοι, η παραγωγική διαχείριση του στοιχείου της μεταφοράς και της αλληγορίας απαντούν και πάλι, συχνά πυκνά μάλιστα, στις αρτιότερες των φετινών εκδοχών. Η επίκληση της Φύσης, όταν και όπου τελείται, συνιστά κατά βάση επίκληση στην ως εκ των πραγμάτων έσχατη αξία. Η μη αποπνευμάτωση των αισθητών σημασιών υποστηρίζει συνειδητά την προβολή των συναφών σημασιών. Η αλήθεια ίσως να αφορά στο εκάστοτε ίνδαλμα του ποιητικώς οράν και κατά το 2018. Ίσως η σχετικότητα του υποκειμενισμού να προκαλεί ενίοτε τους εμφανώς καλοπροαίρετους αναγνώστες. Πάντως από εκεί ρέει ο αδιαφιλονίκητος πλούτος της γλώσσας.
- Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ είναι πρέσβης επί τιμή και ποιητής.
Τελευταίο του βιβλίο, η συλλογή πεζών κειμένων «Ινδικοπλεύστης» (εκδ. Κέδρος).