Προσανατολισμοί του σύγχρονου διεθνούς συστήματος
Προβληματισμοί καθώς κινούμαστε βαθύτερα στον 21ο αιώνα
- Δρ. Παναγιώτης Ήφαιστος *
Ο πόλεμος στην Ουκρανία που εκκολαπτόταν επί τρεις δεκαετίες και ξέσπασε το 2022 και η εύθραυστη ανακωχή στην Μέση Ανατολή εν μέσω μιας διαπραγματευτικής σχοινοβασίας Ισραήλ και Αραβικών κρατών που τερματίστηκε από την τρομοκρατική οργάνωση Χαμάς, καταμαρτυρούν τους προσανατολισμούς του διεθνούς συστήματος καθώς κινούμαστε βαθύτερα στον 21ο αιώνα.
Η όξυνση των περιφερειακών διενέξεων είναι ασυγκράτητη ενώ η διαπάλη των ηγεμονικών δυνάμεων εντείνεται επικίνδυνα.
Τα αίτια είναι πολλά και οφείλονται τόσο στις παθογένειες του διεθνούς συστήματος τους πέντε τελευταίους αιώνες όσο και στις στρατηγικές επιλογές μετά το 1990 κατά την διάρκεια των τριών Μεταψυχροπολεμικών δεκαετιών.
Και ενώ αυτά τα αίτια ήταν γνωστά στα πεδία των αξιόπιστων στρατηγικών αναλύσεων οι δύο προαναφερθέντες πόλεμοι αλλά και πολλές άλλες διενέξεις σε άλλα σημεία το πλανήτη φώτισαν μια ακόμη παθογένεια που θολώνει τον πολιτικό και στρατηγικό ορθολογισμό εντός και μεταξύ των κρατών: Κυριαρχούν γνώμες που καταμαρτυρούν άγνοια για τον χαρακτήρα του κρατοκεντρισμού. Οι συζητήσεις συνεχίζουν να πλημμυρίζουν από ανυπόστατα εσχατολογικά ιδεολογήματα των παρωχημένων αντιμαχιών του Ψυχρού Πολέμου, ενώ ταυτόχρονα ρέουν χείμαρροι επικοινωνιακά περίτεχνης αποπροσανατολιστικής προπαγάνδας των εμπλεκομένων κρατών, η οποία διευκολύνεται από την ανάπτυξη πλανητικών επικοινωνιακών δικτύων.
Παραμένει γεγονός ότι το πολυπολικό διεθνές σύστημα πολλών ηγεμονικών δυνάμεων που άρχισε ήδη να αναδύεται από την δεκαετία του 1980 ωρίμασε, με αποτέλεσμα να αμφισβητείται η Μεταψυχροπολεμική πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ η οποία ήταν και παραμένει η συντριπτικά ισχυρότερη μεγάλη δύναμη του πλανήτη. Αυτή η επισήμανση οδηγεί σε αναζήτηση των βαθύτερων αιτίων της όξυνσης της Μεταψυχροπολεμικής ηγεμονικής διαπάλης. Ποιες ήταν οι στρατηγικές επιλογές και πως εξηγούνται οι πόλεμοι όπως αυτοί της Ουκρανίας και της Μέσης Ανατολής. Χρήζει να τονιστεί, πάντως, ότι παρά το γεγονός ότι οι πόλεμοι αυτοί είναι μεγάλοι και επικίνδυνοι δεν αποτελούν παρά μόνο μια ένδειξη για τα βαθύτερα αίτια των διενέξεων της Μεταψυχροπολεμικής εποχής.
Όπως έχουμε αναλύσει εκτενώς σε πολλά κείμενα, η κοσμοϊστορική εμπειρία διδάσκει ότι ναι μεν δεν μπορεί να γίνει πρόβλεψη χρονοδιαγραμμάτων μελλοντικών φάσεων και σταδίων αλλά υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ μετακρατικών εσχατολογικών παραδοχών περί ενός ανθρωπολογικά εξομοιωμένου και πολιτικά εξισωμένου πλανήτη που κυριάρχησαν τους δύο τελευταίους αιώνες και μετακρατοκεντρικών θεσμικών επιλογών οι οποίες διασφαλίζουν την πολιτική κυριαρχία των κρατικών οντοτήτων.
Ενώ επίγειοι παράδεισοι δεν υπάρχουν και το ταξίδι των ανθρώπων, των κρατών και του κόσμου είναι μια Οδύσσεια προς την Ιθάκη υψηλότερων βαθμίδων πολιτικού πολιτισμού, ορθή κοσμοϊστορική γνώση διδάσκει ότι από τον κλασικό κρατοκεντρισμό είχαμε σταδιακή εξέλιξη προς την χιλιετούς διάρκειας μετακρατοκεντρική Βυζαντινή κοσμοπολιτεία. Και ενώ θα ήταν ακραία ουτοπικό να υποστηριχθεί ότι υπάρχει δυνατότητα πρόβλεψης επανόδου του πλανητικού και εξαιρετικά διαφοροποιημένου κόσμου σε μια τέτοια κατάσταση στο ορατό μέλλον, παραμένει γεγονός ότι ο προσανατολισμός των κρατών είναι μείζονος σημασίας.
Συντομογραφικά είναι ένα πράγμα ο μετακρατοκεντρικός προσανατολισμός όπως βασικά πρότεινε ο Ρήγος και οι Εθνοσυνελεύσεις της Ελληνικής Εθνεγερσίας και άλλο ο μετακρατοκεντρικός προσανατολισμός που αποτελεί το κύριο γνώρισμα των Μεταμεσαιωνικών Νέων Χρόνων. Οι ηγεμονικές διοικήσεις του Ρωμαιοκαθολικού Μεσαίωνα εξελίχθηκαν σε αποικιοκρατικές δυνάμεις, η εσωτερική συνοχή επιδιώχθηκε βίαια με εθνοκαθάρσεις και γενοκτονίες και η εκκόλαψη αντιπνευματικών και μηδενιστικών παραδοχών έθρεψε τα εσχατολογικά ιδεολογικά δόγματα.
Οι οικουμενιστικές εσχατολογίες, όμως, ιστορικά αποτελούσαν πάντα μεταμφιέσεις των αξιώσεων ισχύος των εκάστοτε ηγεμονικών δυνάμεων. Αυτό ακριβώς είχαμε τον 19ο και 20ο αιώνα. Το αποτέλεσμα είναι αποδυνάμωση του πολιτικού στοχασμού και αρνητικές προεκτάσεις στην πολιτική πράξη. Είχαμε μια μόνο εξαίρεση, τις συμφωνίες για τους βαλλιστικούς και αντιβαλλιστικούς πυραύλους και οι σχετικές συμφωνίες. Η απόσυρση, επίσης, των ευρωπυραύλων την δεκαετία του 1980 για να αποφευχθεί το ενδεχόμενο έναρξης «μικρού» τοπικού πυρηνικού πολέμου που θα εξελισσόταν σε πλανητικό πόλεμο. Όπως βλέπουμε, όμως, οι πόλεμοι στην Ουκρανία και στην Μέση Ανατολή καταμαρτυρούν ότι τα πολιτικά και στρατηγικά αδιέξοδα είναι μεγάλα με αποτέλεσμα να ακούγονται ακραία επικίνδυνες θέσεις για το ενδεχόμενο πυρηνικού πολέμου.
Τα κύρια αλληλένδετα ζητήματα που τίθενται καθώς αφήνοντας πίσω το 2023 εισερχόμαστε βαθύτερα στον 21ο αιώνα, είναι, μεταξύ άλλων, τα εξής:
Πρώτον, το κατά πόσο θα κυριαρχήσει πολιτικός και στρατηγικός ορθολογισμός όσον αφορά τις σχέσεις των ηγεμονικών δυνάμεων και κυρίως η δημιουργία προϋποθέσεων που αποκλείουν το ενδεχόμενο πυρηνικού πολέμου.
Δεύτερον, κατά πόσο αυτό το ζήτημα και άλλα όπως η ανάγκη για κοινωνικοπολιτική και διακυβερνητική διακυβέρνηση επί ζητημάτων όπως η τρομοκρατία, οι ανεξέλεγκτοι χρηματοοικονομικοί ιδιώτες και τα πλανητικά πλέον επικοινωνιακά δίκτυα θα οδηγήσουν σε νέες θεσμικές προσεγγίσεις που εκπληρώνουν κοινούς σκοπούς και αντιμετωπίζουν κοινές ανάγκες και κοινούς κινδύνους.
Τρίτον, κατά πόσο οι ηγεμονικές δυνάμεις και κυρίως οι ΗΠΑ, δύναμη η οποία Μεταψυχροπολεμικά υπερεπεκτάθηκε άσκοπα, θα συμφωνήσουν ένα στρατηγικό modus vivendi που θα μειώνει ή εξουδετερώνει τα διλήμματα ασφαλείας.
Τέταρτον, κατά πόσο ως προς το τελευταίο περιοριστεί ή και θα τερματιστεί η άσκοπη και επικίνδυνη ενθάρρυνση περιφερειακών διενέξεων που επηρεάζει τις ανακατανομές ισχύος ενός εξόφθαλμα αδιέξοδης ηγεμονικής διαπάλης εις βάρος περιφερειακών κρατών.
Πέμπτο, κατά πόσο ένας τέτοιος προσανατολισμός θα οδηγήσει σε «αποθάρρυνση» προσεγγίσεων περιφερειακών κρατών να συνεργάζονται με τρομοκρατικές ομάδες.
Αναγκαίες και μη εξαιρετέες προϋποθέσεις τέτοιων προσανατολισμών και λήψη συναφών αποφάσεων για την δημιουργία, βασικά, έστω και πρωτόλειων μετακρατοκεντρικών αφετηριών, είναι εξ αντικειμένου, μεταξύ άλλων, τα εξής:
Πρώτον, να εγκαταλειφθούν ή τουλάχιστον να αποδυναμωθούν οι παρωχημένες μετακρατικές παραδοχές και τα ανυπόστατα συνοδευτικά ιδεολογήματα τα οποία ακόμη και στοιχειώδης πολιτική θέαση καθιστά φανερό ότι βρίσκονται στα ράφια της ιστορίας. Μόνο έτσι θα μπορούσε να ενισχυθεί ο πολιτικός και στρατηγικός ορθολογισμός που θα οδηγήσει σε προσανατολισμούς όπως οι προαναφερθέντες. Για να το πούμε διαφορετικά, η μετατροπή του πλανήτη σε ένα μεγάλο καζάνι όπως υποστήριζαν οι ιδεολογικές εσχατολογίες για να έχουμε δήθεν ανθρωπολογική εξομοίωση και πολιτική εξίσωση ενός εθνικά μηδενισμένου πλανήτη όχι μόνο δεν είναι κάτι το εφικτό αλλά και αποδυναμώνει τον πολιτικό και στρατηγικό ορθολογισμό εντός και μεταξύ των κρατών.
Δεύτερον, στο επίπεδο των πολιτών κάθε κοινωνίας να συνειδητοποιηθεί τόσο η σημασία του οικείου κράτους και της οικείας εθνικής ανεξαρτησίας όσο και οι θετικές προεκτάσεις καλλιέργειας ανθρωποκεντρικών παραδοχών που οδηγούν σε υψηλότερες δημοκρατικές βαθμίδες και σε υψηλότερο ρόλο των πολιτών. Ως προς αυτό δεν υπάρχουν ιδεολογικά προσδιορισμένες τυπολογίες και εσχατολογίες επειδή κάθε κοινωνική οντότητα διαμορφώνεται και εξελίσσεται με όρους οικείων πολιτισμικών και εν γένει εθνικών κριτηρίων και προϋποθέσεων. Παραμένει ότι ολοένα υψηλότερος ρόλος του πολίτη και ολοένα πιο ορθολογιστική πολιτική σκέψη ενισχύει τις πιθανότητες τα κράτη και οι κυβερνήσεις τους να συνειδητοποιήσουν τους κοινούς σκοπούς, τις κοινές ανάγκες, τους κοινούς κινδύνους και την σκοπιμότητα νέων ρεαλιστικών διεθνών προσεγγίσεων που επιτυγχάνουν κοινή διαχείριση.
Τρίτον, τα προαναφερθέντα απαιτούν ως προϋπόθεση νέων πολιτικών και στρατηγικών προσανατολισμών κυρίως εκ μέρους των ηγεμονικών δυνάμεων και κυρίως της ισχυρότερης δύναμης που είναι οι ΗΠΑ. Ως προς αυτά, καλό είναι να γίνει σαφές ξανά ότι για Οδύσσεια μιλάμε εντός μάλιστα ενός κόσμου ο οποίος τους τελευταίους αιώνες αντί να προσανατολιστεί προς βιώσιμες προσεγγίσεις που διασφαλίζουν στρατηγική ισορροπία και στρατηγική σταθερότητα είχαμε ένα αντίθετο προσανατολισμό προς ανύπαρκτους προορισμούς που αφενός δεν εκπληρώνουν κοινούς σκοπούς και κοινές ανάγκες και αφετέρου οξύνουν τους κινδύνους όπως το ενδεχόμενο ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος.
Τίποτα δεν μπορεί να προβλεφθεί επειδή οι παθογένειες και τα αδιέξοδα είναι πολλά αλλά είναι σαφές ποιος είναι πολιτικά και στρατηγικά ορθολογιστικός προσανατολισμός των κρατών και ιδιαίτερα των ηγεμονικών δυνάμεων.
- Ομότιμος Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων – Στρατηγικών Σπουδών, Παν/μιο Πειραιώς, Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών.