Τα τελευταία χρόνια όλο και πιο πολλοί εκφράζονται απαξιωτικά για τα κόμματα τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Κύπρο. Στην κομματοκρατία αποδίδονται όλα τα δεινά του τόπου.
Το φαινόμενο δεν είναι βέβαια μόνο ελλαδικό ή κυπριακό αλλά παρουσιάζεται και σε πολλές άλλες χώρες.
Και όμως δεν υπάρχει σύγχρονη δημοκρατία χωρίς κόμματα.
Η σύγχρονη πολιτική ζωή είναι δομημένη κομματικά σε όλο τον κόσμο. Εκτός κι αν πρόκειται για απολυταρχίες ή δικτατορίες.
Τα κόμματα όπως τα γνωρίζουμε σήμερα γεννήθηκαν με την φιλελεύθερη αντιπροσωπευτική δημοκρατία για να εκφράσουν τα συμφέροντα, τις ιδέες και τις προσδοκίες διαφορετικών κοινωνικών ομάδων. Με αυτή την έννοια, είτε το δέχονται είτε όχι κάποιοι, τα κόμματα είναι ταξικά. Βεβαίως στη σημερινή κοινωνία δεν μπορούμε να μιλούμε για στενά ταξικά κόμματα αφού ως επί το πλείστον εκφράζουν συμφέροντα, ιδέες και αξίες ευρύτερων κοινωνικών ομάδων. Η ανάλυση οποιουδήποτε πολιτικού κόμματος αυτό δείχνει, είτε ανήκει στη Δεξιά, είτε στο Κέντρο, είτε στην Αριστερά. Είναι άλλωστε ο μόνος τρόπος να κατακτήσουν την εξουσία διευρύνοντας την κοινωνική τους βάση.
Ένα ερώτημα που τίθεται συχνά είναι κατά πόσον υπήρχαν κόμματα σε προηγούμενες ιστορικές εποχές, όπως στην αρχαιότητα ή την μεσαιωνική εποχή. Αν αναφερόμαστε σε κόμματα δομημένα όπως τα σημερινά η απάντηση είναι ασφαλώς όχι. Όμως σε κάθε ιστορική εποχή, οι κοινωνίες δεν ήταν ποτέ ομοιογενείς. Υπήρχαν άνθρωποι που είχαν πάντοτε διαφορετικά συμφέροντα, διαφορετικές ιδέες, διαφορετικές αξίες. Υπήρχαν πλούσιοι, υπήρχαν φτωχοί, υπήρχαν οι μεσαίοι και πολλές άλλες κοινωνικές ομάδες και κατηγορίες. Ομάδες και κατηγορίες που προσδιορίζονταν από τα περιουσιακά τους στοιχεία, από τον έλεγχο που ασκούσαν στα μέσα παραγωγής, τον έλεγχο που ασκούσαν στην οικονομία της εποχής τους. Έτσι για παράδειγμα στην αρχαία Αθήνα υπήρχαν οι ολιγαρχικοί και οι δημοκρατικοί που ήταν η μεγάλη διαίρεση των Αθηναίων πολιτών βασισμένη στις κοινωνικο-οικονομικές δομές της κοινωνίας αλλά και στις πολιτικές ιδέες που εύρισκαν εφαρμογή στον τρόπο διακυβέρνησης της Αθήνας. Δεν επρόκειτο για κόμματα όπως τα γνωρίζουμε σήμερα, αλλά για πολιτικές παρατάξεις και πολιτικά ρεύματα αφού άλλωστε η δημοκρατία δεν ήταν αντιπροσωπευτική αλλά την ασκούσαν οι πολίτες με τη συμμετοχή τους στις συνελεύσεις του δήμου, την γνωστή Εκκλησία του Δήμου. Παρόμοιες παρατάξεις δημοκρατικών και αριστοκρατικών, πατρικίων και πληβείων συναντούμε και στην Ρώμη αλλά και σε άλλες κοινωνίες μεταγενέστερα υπάρχουν κοινωνικο-οικονομικές και πολιτικές διαφοροποιήσεις. Για παράδειγμα η φεουδαρχική κοινωνία του Μεσαίωνα έχει κοινωνικές διαστρωματώσεις που έχουν πολιτική υπόσταση, με τους ευγενείς, τους ιππότες, τον κλήρο και τους χωρικούς- δουλοπάροικους. Σε αυτές τις κοινωνικές ομάδες θα προστεθούν σταδιακά και τα αστικά στρώματα. Πολλές φορές οι πολιτικές αντιθέσεις εκφράζονται καλυμμένες κάτω από θρησκευτικές αντιθέσεις. Το γνωρίζουμε από τις λεγόμενες αιρέσεις αλλά και άλλες θεολογικές αντιθέσεις που είναι στην ουσία βαθύτερες κοινωνικές αντιθέσεις . Για παράδειγμα οι ζηλωτές Χριστιανοί σε μια στιγμή πολιτικής και δυναστικής κρίσης στο Βυζάντιο ίδρυσαν στην Θεσσαλονίκη ένα είδος κομμούνας (1342-1349 μ.Χ.). Η δε μεγάλη διαίρεση στη Δυτική Ευρώπη ανάμεσα σε καθολικούς και προτεστάντες είχε και βαθύτερα κοινωνικά αίτια. Δεν είναι τυχαίο που ένας μεγάλος Γερμανός κοινωνιολόγος, ο Μαξ Βέμπερ έγραψε το περίφημο βιβλίο του «Προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού», συνδέοντας προτεσταντισμό και καπιταλισμό και εξηγεί τις διαφορετικές αντιλήψεις, πολιτικές, οικονομικές και ιδεολογικές ανάμεσα στους δύο χριστιανικούς κόσμους.
Για να επανέλθουμε όμως στη σημερινή εποχή και στις μέρες μας, η απαξίωση των κομμάτων οφείλεται βασικά στη διαφθορά και την έλλειψη εσωκομματικής δημοκρατίας. Το πρόβλημα επομένως δεν είναι η απόρριψη των κομμάτων αλλά η εξυγίανσή τους. Η οποία επιτυγχάνεται αν τα κόμματα λειτουργούν δημοκρατικά και αν τα μέλη τους δεν συμπεριφέρονται και δρουν οπαδικά αλλά ως δημοκρατικοί πολίτες που προωθούν μέσω του κόμματός τους τόσο τα συμφέροντά τους ως κοινωνικές ομάδες όσο και τις πολιτικές τους ιδέες. Να πούμε βέβαια ότι τα κόμματα από τη φύση τους καταλήγουν πολλές φορές να είναι ολιγαρχικά. Αυτή ακριβώς την κομματική ολιγαρχία θα πρέπει να αντιμετωπίσουν τα κομματικά μέλη, ασκώντας όλα τους τα δικαιώματα ως πολίτες και όχι ως οπαδοί οργανωμένων μικρών ομάδων που ελέγχουν το κόμμα. Υπάρχει βεβαίως και το θεσμικό πλαίσιο στις σύγχρονες κοινωνίες το οποίο θα μπορούσε να ασκεί τον αναγκαίο έλεγχο για τη δημοκρατική λειτουργία των κομμάτων και κυρίως να ασκεί έλεγχο των οικονομικών τους. Σε πολλές χώρες υπάρχει νομοθεσία αλλά και ανεξάρτητοι θεσμοί που προβλέπουν τον έλεγχο αυτό. Δεν αφαιρείται βεβαίως από τα κόμματα η αυτονομία στη λειτουργία τους αλλά υπάρχει ένα θεσμικό πλαίσιο για την αποφυγή της διαφθοράς και του ελέγχου τους από τα μεγάλα συμφέροντα.
Επομένως ο αγώνας θα πρέπει να δοθεί στο επίπεδο των κομμάτων τόσο από τα μέλη τους όσο και από την κοινωνία γενικότερα και τους θεσμούς για να λειτουργούν ως πραγματικά κύτταρα της δημοκρατίας και όχι ως φορείς ολιγαρχικών τάσεων και μεγάλων συμφερόντων. Ο ρόλος της πληροφόρησης, ο ρόλος των ΜΜΕ είναι βασικός και ουσιαστικός τόσο για τη δημοκρατική λειτουργία των κομμάτων όσο και της πολιτικής ζωής γενικότερα. ΄Ολα αυτά δεν είναι βεβαίως εύκολα αλλά δεν νοείται και κατάργηση των κομμάτων. Όπου αυτό έγινε, το γνωρίζουμε, οδηγηθήκαμε σε φασιστικές ή στρατιωτικές δικτατορίες. Σήμερα βέβαια, ειδικά στις δυτικές κοινωνίες, είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να οδηγηθούμε σε αυτές τις μορφές διακυβέρνησης. Κινδυνεύουμε όμως από τον έλεγχο της πολιτικής ζωής από τα μεγάλα συμφέροντα με διαμεσολαβητές τους διάφορους μεσσίες, τους τεχνοκράτες, τους τραπεζίτες και άλλους που ενεργούν για λογαριασμό τους και παρουσιάζονται ως υπερκομματικοί και ανεξάρτητοι. Τελικά βέβαια θα περάσουν και μέσα από τους κομματικούς μηχανισμούς και θα εκφράσουν και πολιτικές και ιδεολογικές θέσεις. Δεν υπάρχουν ανεξάρτητοι υποψήφιοι με την ευρύτερη έννοια του όρου. Εκφράζουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο κοινωνικές ομάδες και τα οικονομικά τους συμφέροντα όπως και πολιτικές και ιδεολογικές τάσεις. Δεν λειτουργούν σε πολιτικό κενό. Υπάρχουν οι σχετικές εμπειρίες τόσο στον ελλαδικό όσο και τον κυπριακό χώρο αλλά και γενικότερα σε κάθε κοινωνία ή χώρα ανάλογα με τις τοπικές ιδιομορφίες.
Συμπερασματικά λοιπόν δεν μπορεί να υπάρξει αντιπροσωπευτική δημοκρατία χωρίς κόμματα. Τα κόμματα, όταν λειτουργούν στη βάση ενός θεσμικού πλαισίου, παραμένουν εκφραστές των κοινωνικών ομάδων και των συμφερόντων τους, παραμένουν εκφραστές πολιτικών ρευμάτων, αξιών και ιδεολογιών, παραμένουν οι εκφραστές της δημοκρατίας σε κάθε κοινωνία. Φυσικά η ύπαρξη και άλλων οργανωμένων ομάδων και συνόλων όπως τα συνδικάτα, οι πολιτιστικοί φορείς, διάφορες κινήσεις και άλλες οργανώσεις πολιτών, η ύπαρξη θεσμών, είναι στοιχεία απαραίτητα μιας δημοκρατικής κοινωνίας και λειτουργούν ως αντίβαρο των κομμάτων. Ως αντίβαρο του απολύτου ελέγχου της κοινωνίας από τα κόμματα που οδηγεί στη νοσηρή κομματοκρατία.
- Πανεπιστημιακός, συγγραφέας της μυθιστορηματικής τριλογίας ΝΟΜΑΔΑΣ, Αθήνα, Εκδόσεις Βακχικόν, 2017-2019. Τώρα κυκλοφορεί και το νέο του μυθιστόρημα, ΓΡΑΜΜΑ ΣΤΟΝ ΑΝΤΩΝΗ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ/ΣΤΟ ΥΦΑΝΤΟ ΤΟΥ ΄21, από τον ίδιο εκδοτικό οίκο.