Το τέλος των χαρισματικών ηγετών
Στην εξέλιξη της ιστορίας η έννοια της ηγεσίας είχε σταθερή αξία αλλά δεν είχε την ίδια σημασία.
Η νεότερη ιστορία του Ελληνισμού είναι, σε μεγάλο βαθμό, συνυφασμένη με τους χαρισματικούς ηγέτες.
Ο όρος «χαρισματικός ηγέτης», στην επιστημονική του διάσταση, αποδίδεται στον κορυφαίο Γερμανό κοινωνιολόγο Μάξ Βέμπερ σύμφωνα με τον οποίο χαρισματικός είναι ο ηγέτης που αντλεί τη νομιμοποίησή του και τη νομιμοποίηση της πολιτικής του εξουσίας από την πληθωρική του προσωπικότητα.
Ο χαρισματικός δεν έλκει το κύρος του από τον θεσμό που κατέχει, αντιθέτως, ο ίδιος δίδει κύρος και πολιτική αξία στον θεσμό, εξ’ ου και ενίοτε ο χαρισματικός ηγέτης είναι περιβεβλημένος με την αχλή του μυστηρίου και του μύθου.
Χαρισματικός είναι μόνο εκείνος ο ηγέτης που εμπνέει στους υποστηρικτές του την πίστη. Δεν πρόκειται τελικά μόνο για ιδιότητα, αλλά και για σχέση την οποία αναπτύσσει με την κοινωνία της οποίας ηγείται. Η χαρισματική ηγεσία δεν υπόκειται στους τυπικούς περιορισμούς της συνήθους δημοκρατικής νομιμοποίησης, αφού η χαρισματικότητα επισκιάζει κανόνες και ελέγχους. Ο χαρισματικός ηγέτης δεν λογοδοτεί με βάση τα αποτελέσματα της διαχείρισης της δημοκρατικής εντολής που προέρχεται από την λαϊκή ετυμηγορία, αφού η εντολή που λαμβάνει από το λαό δεν είναι ποτέ in rem, αλλά ad hominem. Η εντολή αυτή δεν αφορά πολλές φορές συγκεκριμένη πολιτική, αλλά την ισχυρή του προσωπικότητα και την μεσσιανική του πολιτική αποστολή, υπό τους ήχους των κάρμινα μπουράνα.
Παλαιότερα, ήταν διάχυτη η αντίληψη πως Ελλάδα και Κύπρος δεν μπορούσαν να κυβερνηθούν παρά μόνον από πολιτικούς ηγέτες του χαρισματικού τύπου. Γι’ αυτό και είχαμε το φαινόμενο να προσδιορίζονται οι υποστηρικτές όχι τόσο από το κόμμα που ψήφιζαν αλλά από τον ηγέτη που με πάθος υποστήριζαν (βενιζελικοί, παπανδρεϊκοί, καραμανλικοί, μακαριακοί, γριβικοί κά).
Ο χαρισματικός ηγέτης εμφανίζεται πιο εύκολα σε μεταβατικές περιόδους αλλά προκύπτει δύσκολα σε περιόδους δημοκρατικής νηνεμίας, πλην όμως, κυβερνά πιο εύκολα. Όσο πιο εύκολα μπορεί να κυβερνήσει ο χαρισματικός ηγέτης άλλο τόσο διαιωνίζει και επιτείνει ο ίδιος την ατροφία των θεσμών και των κανόνων μέσω της υπερτροφίας της αυθαιρεσίας και της αυτονομιμοποίησης. Να θυμίσω την επιβολή ποικίλων αποφάσεων, οι οποίες ήταν ανήκουστες για τα κόμματα και το σώμα των εκλογέων τους, χωρίς να ταράζει φύλλο και με όσους να διαφωνούν, είτε άμεσα είτε έμμεσα, να είναι απομονωμένοι και δακτυλοδεικτούμενοι, πρωτίστως ως υπονομευτές του κόμματος και δευτερεύοντος ως πράκτορες και εχθροί της πατρίδος.
Όλα αυτά βεβαίως ήταν αναπόφευκτα σε κοινωνίες χωρίς σταθερούς κανόνες πολιτικής διαχείρισης και χωρίς θεσμούς με βάθος ως προς την δημοκρατική τους νομιμοποίηση, ο χαρισματικός ηγέτης μπορούσε εύκολα να επιβάλλει τις επιλογές του και, ενίοτε, την πυγμή του στους συνεργάτες – υπηκόους του, όπως ο ακριβώς έπραττε ο Δίας σε θεούς και ανθρώπους, κυριαρχώντας όχι μόνο στη καθημερινή τους ζωή αλλά και στα όνειρά τους.
Σήμερα, όπως στην Ευρώπη έτσι και σε Ελλάδα και Κύπρο δεν παράγονται χαρισματικοί ηγέτες. Σε αυτό συνέβαλε τα μέγιστα ο αντικειμενικός μαρασμός της πολιτικής αφού η διακυβέρνηση στην εποχή της παγκοσμιοποίησης έγινε πλέον υπόθεση ενός κλειστού υπερκρατικού γραφειοκρατικού στίβου. Η διακυβέρνηση έγινε υπόθεση διαχείρισης δεδομένων που οι διεθνείς αγορές και οι ισχυρές τράπεζες προκαθορίζουν. Συνεπώς μοιάζει ανέφικτο να υπάρξουν συνθήκες που κάποιος ηγέτης θα μπορούσε να κινηθεί ανεξάρτητα για να διεγείρει το συλλογικό μας θυμικό με λίγη δόση παραμυθιού, όπως συνέβαινε στο εγγύς παρελθόν.
Μάθαμε λοιπόν να ζούμε και να κυβερνώμεθα χωρίς χαρισματικούς. Στον 21ο αιώνα αντιμετωπίζουμε πλέον την πρόκληση να βρούμε τρόπο να ζούμε με θεσμούς που αντλούν τη νομιμοποίησή τους όχι από το χάρισμα του ηγέτη που διαχειρίζεται την εξουσία, αλλά από τη δημοκρατική τους λειτουργία. Πολιτικοί που θα ήθελαν να ντύσουν με παραμύθια τα δημόσια πράγματα που διαχειρίζονται, όσο σκληρά και να είναι, δεν μπορούν να έχουν πέραση.
Οι πολιτικοί ταχυδακτυλουργοί που εξαφανίζουν τα επώδυνα και τα δυσάρεστα με νεφελώδεις διακηρύξεις, επικαλούμενοι επαναστάσεις, ανατροπές, εντυπωσιακές αλλαγές, μάλλον θα περάσουν στα αζήτητα.
- Διευθυντής του Κυπριακού Κέντρου Μελετών