Φτάσαμε στο Τατζ Μαχάλ. Απέχει διακόσια χιλιόμετρα από το Νέο Δελχί. Καλοκαίρι. Αύγουστος, ο εμπύρετος χωρόχρονος.
Το αυτοκίνητο που μας διέθεσαν οι φίλοι, οι οποίοι για χρόνια μένουν μόνιμα εκεί, αν και δεν μας έπειθε για την αντοχή του, αποδείχτηκε ικανό και γενναίο. Ξεπέρασε εύκολα όσα εμπόδια συναντήσαμε. Ίσως το συντηρούσε κατά τρόπο μυστικό κι άλλο τόσο εύστοχο η αδιάπτωτη φλυαρία του οδηγού με τα απολύτως κατανοητά αγγλικά του. Το τοπίο δεν απαιτούσε τίποτα από μας. Η πρωτογενής εξομολόγησή του μας απορροφούσε αμέσως. Όλα έδειχναν την άμεση προέλευση τους από έναν κόσμο ανακατατάξεων και ισορροπιών. Το κατά την κρίση μας ανόμοιο ή εξοντωτικά περίεργο δεν σήμαινε τίποτε άλλο παρά μια πανηγυρική ισότητα του διαφορετικού. Θυμάμαι ότι έπαψα πολύ γρήγορα και σ’ αυτό το σημείο του πλανήτη να απορώ. Αντιλαμβανόμουν δηλαδή ότι οι μεθοδεύσεις της προφάνειας μιας εξωστρεφούς ετερότητας δεν σκόπευαν να υπονομεύσουν την όποια δική μου αντικειμενικότητα. Ούτε προφανώς να την εμπαίξουν. Αλλά να την διευκολύνουν σε όλες τις ενδεχόμενες προεκτάσεις της.
*
Το πολύστιχο ποίημα της διαδρομής μετέδιδε ακατάπαυστα σε πρώτο βαθμό ό,τι πίστευε ότι θα με συγκινούσε περισσότερο. Έβλεπα ό, τι νόμιζα πως ήξερα ήδη σ΄ ένα ικανοποιητικό βαθμό μέσα από το ευρύτερο αναγνωστικό μου παρελθόν. Η ινδουιστική προοπτική προκαθόριζε εκ του ασφαλούς την πολυσημία της ατμόσφαιρας. Το πνευματικό στοιχείο είχε ενσωματωθεί από πριν στην ύλη που μας παρατηρούσε. Η δε θρησκεία εισπνέεται εδώ. Κι είναι επόμενο να εκπνέεται ως προορισμός. Συγκρατώ ότι κάποια στιγμή επανήλθε το ερώτημα του Γουίλιαμ Νταλρίμπλ, όπως παρατίθεται αυτούσιο στην έκτη, εισαγωγική σελίδα του βιβλίου Ιερή Ινδία- εννιά ζωές, εννιά ιστορίες, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις του Μεταίχμιου: «Γιατί κάποιος πιστεύει ότι μπορεί να δημιουργήσει ένα θεό ενώ κάποιος άλλος θεωρεί πως ο θεός μπορεί να κατοικεί μέσα του;». Σε δεύτερο βαθμό, το ποίημα της διαδρομής ήθελε να μου αποδείξει ότι το δήθεν εξωλογικό στοιχείο, το ασύμβατο ή ασυμβίβαστο κατά περίσταση, δεν είναι πάντα κατ΄ ανάγκην θέσφατο μιας απόρριψης και μάλιστα εξ ορισμού, αλλά ένας άλλος τρόπος να κρίνουμε, να αφομοιώσουμε το θέαμα του κόσμου. Η αγελάδα που μας κόβει π.χ. τον δρόμο δεν είναι μια ακόμη αγελάδα, αλλά η δύναμη ενός κυριολεκτικού αποχρώντος αντι-λόγου κ. ο. κ. Γι’ αυτό και την περιμένουμε να περάσει, με την έκδηλη άνεσή της, στο απέναντι πεζοδρόμιο. Δεν είναι τίποτε άλλο, παρεκτός η αμεσότητα της αντικειμενικοποίησης του γηγενούς μέτρου. Κι ό, τι κι αν ακούγαμε, ήταν σύνθετο, πολυσύλλαβο, ρυθμικό. Ένα κύμα μηνυμάτων προς όλους. Τα δυσνόητα, το πολύσημα ρήματα, οι παντελώς άγνωστες λέξεις που μας αφορούσαν όμως. Είχα αρχίσει βέβαια να αντιλαμβάνομαι ότι «η Ινδία ήταν αυτό επίσης: ένα σύμπαν επιπέδων, αδιαφοροποίητων, δυσδιάκριτων όγκων». Έτσι τουλάχιστον διαπιστώνει και ο Αντόνιο Ταμπούκι λίγο πριν τη μέση της αφήγησής του στο Νυχτερινό στην Ινδία. Κυκλοφορεί στη γλώσσα μας από την Άγρα.
*
Η εν λόγω επίσκεψη είναι βεβαίως καθόλα υποχρεωτική. Όπως, κατά πρόχειρη αναλογία, ένας πρωτοεμφανιζόμενος περιηγητής στη χώρα μας οφείλει να επισκεφτεί πρωτίστως την Ακρόπολη. Να μείνει κοντά της όσο περισσότερο γίνεται. Ανακεφαλαιώνω: Τατζ Μαχάλ = η κυρίαρχη αισθητική του Ινδού χτισμένη κυρίως από υλικά προσευχών. Ένα ολοκληρωμένο έργο εμπεδώσεων του ανορθωμένου αισθησιασμού. Πρόκειται, ως γνωστόν, για ένα εντυπωσιακό από κάθε άποψη αφιέρωμα του επιτόπιου άνακτα, του μογγόλου Σαν Γιοχάν Α΄, στο διαχρονικό ίνδαλμα του σφοδρού έρωτά του, την Αριουμάντ Μπάνο Μπέγκουμ. Οι ενδείξεις των κύκλων και των ημισφαιρίων ανταποκρίνονται κατά συνέπεια στο θαύμα των υποδειγματικών γλουτών. Η καμπύλη είναι η άρνηση της ευθείας να συνεχίσει το ταξίδι της στο εφιαλτικό άπειρο του Ευκλείδη, χωρίς προηγουμένως να αποτίσει τον απαιτούμενο φόρο τιμής στην έκσταση, δηλαδή στο ακέραιο σφρίγος, στο υπέροχο στήθος – έμβλημα, εννοώ, της Μεγαλειοτάτης, της επονομαζομένης «Κορόνας του Παλατιού». Η απόδοση των υπέρτατων σωματικών δεικτών, εκτός των άλλων, συνιστά ειλικρινή ταύτιση των παρεχομένων υλικών με τα σκοτεινά ή κατάφωτα δεδομένα της λίμπιντο. Η αρχιτεκτονική δεν διανοείται να αποκρύψει τα αίτια και τα αιτιατά της. Οι θεμελιακές σχέσεις αναλογίας του ονειρικού, του επιθυμητού και του δυνατού αποτυπώνονται με ιδιαίτερη ένταση στο κτίσμα και στα εντελώς συμμετρικά του παραρτήματα. Δεν ομολογούνται επ’ ουδενί αμέσως ή εμμέσως οι πάμπολλες, οι σχεδόν ανυπέρβλητες δυσκολίες του εγχειρήματος. Έχει προλάβει η πρόνοια των αρχιτεκτόνων και των βοηθών τους να γράψει πάνω στις επιφάνειες του καλλιτεχνικού προϊόντος την ηρεμία. Την κεκτημένη μακαριότητα του βυθού των νοημάτων της εμμανούς αγάπης. Η αλυσίδα των συνειρμών δεν σπάει με τίποτα: η κάθε λεπτομέρεια στο εσωτερικό του Τατζ Μαχάλ συμπληρώνει τους τόνους του πηγαίου, του αυθόρμητου θαυμασμού. Ναι, πράγματι οι όγκοι είναι ασφαλώς κατοικήσιμοι από την ασίγαστη Επιθυμία.
*
Η αιθρία που μας περίμενε εκεί θυμάμαι πολύ καλά ότι βοηθούσε ασφαλώς τις εικόνες να ανυψώνονται, να αιωρούνται, να παραπέμπουν εν ολίγοις στο όνειρο των κατασκευαστών του εμβληματικού αυτού κτίσματος. Μιας σφραγίδας σεβασμού στο άκρως λειτουργικό αισθητικό σήμα. Η υπόθεση της συμμετρίας των υλικών προκαθορίζεται και από το περιβάλλον των καιρικών συνισταμένων. Το φαντασιακό ίπταται. Αλλά δεν παραλείπει να γνέφει συχνά, ήτοι να ανταποκρίνεται δεόντως στην πραγματικότητα του πάλλευκου οικοδομήματος. «Ώστε έτσι λοιπόν! Αυτά που φανταστήκαμε υπήρξαν»: η ελυτική απόφανση, όπως απαντά στην Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο, επικυρώνει, φρονώ, το περιβάλλον. Η αρχιτεκτονική εν τω μεταξύ έχει διασφαλίσει το είναι. Οι αρμοί του στερεώματος συνιστούν αρμούς του φαίνεσθαι. Της τεκμηριωμένης δηλαδή οπτικής αλήθειας. Η αρχιτεκτονική καθίσταται λόγος ποιητικός, ο οποίος δείχνει την προοπτική της πιθανής συνάντησης ή και ένωσης του είναι με τα όντα, για να θυμηθούμε ξανά τον Μάρτιν Χάιντεγκερ.
*
Εισέρχομαι στα ενδότερα του Τατζ Μαχάλ όχι με δέος, αλλά με την ετοιμότητα εκείνη, με την οποία έχω μάθει να υποδέχομαι ένα ηλιοβασίλεμα στη Σαντορίνη ή στο ακρωτήρι Ούλου Βάτου στο Μπάλι του Αρχιπελάγους της Ινδονησίας. Η δημιουργική πνοή σε καθηλώνει. Ένα έθνος σε παρασύρει στους κόλπους του. Είσαι μάρτυρας του ακατάβλητου σθένους. Της συνταύτισης με το ορατό (και αόρατο, εννοείται) μείζον. Δεν παραλείπω να υπογραμμίσω βέβαια, μαζί με τον προαναφερόμενο Γουίλιαμ Νταλρίμπλ, ότι «η Ινδία θα ξεπεράσει σε λίγο την Ιαπωνία και θα καταστεί η τρίτη σε μέγεθος οικονομία του κόσμου κι ότι σύμφωνα με εκτιμήσεις της CIA, η ινδική οικονομία αναμένεται να ξεπεράσει την αντίστοιχη των ΗΠΑ ως το 2050». Διακρίνω τις πραγματολογικές παραμέτρους ως να ήταν τα απώτερα μηνύματα, τα οποία μου απηύθυνε η δεδομένη, η πολύνευρη σημειολογία του κτίσματος στο σύνολό του. Η συγγνωστή έπαρση της τέχνης ως συγγνωστή έπαρση του ινδικού επιτεύγματος εδώ, τώρα (και αύριο): να βλέπουμε το πέραν. Να βλέπουμε πιο μακριά- εκεί που στρέφει τον εαυτό του το Τατζ Μαχάλ.
*
Τα βήματά μου συντονισμένα όσο γίνεται στην προοδευτική ανάδειξη της ενδοχώρας του Τατζ Μαχάλ σε έπος ενός ανάγλυφου γούστου. Εξακριβώνω διαστάσεις, μετρώ νοερά αποστάσεις, τις σιωπές αυτοσυγκέντρωσης του στοχαστικού αρχιτέκτονα – κυρίαρχου των όγκων, παρατηρώ λεπτομέρειες της οργιαστικής αναπαράστασης του πρωταρχικού εκείνου σχεδίου, της δεσποτικής σύλληψης. Ό, τι δηλαδή κατάφεραν να μεταφέρουν στο χώρο της εμπράγματης, της οικοδομικής αλήθειας, οι εκατοντάδες ομάδες των καλλιτεχνών, μαζί με τις είκοσι χιλιάδες των εργατών που δούλεψαν άοκνα εδώ. Αυτοτραυματιζόμενοι ή και πεθαίνοντας μάλιστα πολλές φορές την ώρα της εργασίας. Η ματαιοδοξία του αρχιτεκτονήματος απορροφά τα γεγονότα. Η μοίρα έχει παρακολουθήσει με νηφαλιότητα την εξέλιξη του έργου σα να ήταν η εμπέδωσή της.
*
«Δεν πραγματοποιείται ποτέ ό, τι ονειρεύεται ο άνθρωπος» γράφει ο Λούντβιχ Βιτγκενστάιν το 1947. Ίσως αν είχε φτάσει ως εδώ ο φιλόσοφος της κυριολεξίας να εξαιρούσε από το πόρισμά του το προκείμενο ονειρογεγονός. Στο συγκεκριμένο πλαίσιο των ανεξίτηλων εκείνων εντυπώσεων-ανατροπών, το παραμικρό δείχνει να είναι απολύτως συνυφασμένο με την αίγλη μιας αναλλοίωτης έκπληξης.