Η Ιστορία, ως η μνήμη του παρελθόντος (‘Ιστορίης απόδεξις ώστε μη τα γενόμενα εξ ανθρώπων τω χρόνω εξίτηλα γένηται.’ [Ηρόδοτος, Ιστορίαι, Κλειώ, προίμιον]), καταγράφοντας την πορεία των λαών ανά τους αιώνες, καθίσταται ο παγκόσμιος αρχειοφύλακας.
- Δρ. Άκης Χατζηχαμπής, πρώην πρόεδρος Ανωτάτου Δικαστηρίου Κυπριακής Δημοκρατίας
Όπως αποφαίνεται ο Διόδωρος Σικελιώτης, ‘Η δε της ιστορίας δύναμις, επί πάσαν την οικουμένην διήκουσα, τον πάντα τ’ άλλα λυμαινόμενον χρόνον έχει φύλακα της αιωνίου παραδόσεως τοις επιγιγνομένοις.’ [Βιβλιοθήκη Ιστορική, Βίβλος Πρώτη, 2].
Η παγκόσμια αιώνια ιστορική παράδοση, της οποίας φύλακας στέκει έτσι ο χρόνος, είναι όμως, πέραν της καταγραφής των γεγονότων αυτών καθ’ αυτών, κατ’ εξοχήν η παράδοση του πολιτισμού ως του στίγματος του επιπέδου του ανθρώπου.
Η παγκόσμια πολιτισμική ιστορία είναι κατά κύριο λόγο η ιστορία της Ευρώπης, και η ιστορία της Ευρώπης είναι κατά κύριο λόγο η ιστορία της Ελλάδας. Η κατά την αρχαιότητα γνωστή Ευρώπη ήταν ουσιαστικα ο Ελληνικός κόσμος, σε αντιπαραβολή με τον Ασιατικό, εκτεινόμενος, πέραν της κυρίως Ελλάδας (που έφθανε μέχρι τη Μακεδονία και τη Θράκη), στην ανατολή στα αποικισθέντα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας και την Κύπρο, στο βορρά μέχρι τα αποικισθέντα παράλια του Ελλησπόντου, του Βοσπόρου και του Ευξείνου Πόντου, στη δύση μέχρι την επικοισθείσα Νότια Ιταλία και Σικελία, τη Μεγάλη Ελλάδα, και επέκεινα σε αποικίες-εμπορικούς σταθμούς όπως η Μασσαλία, η Νίκαια και άλλες πόλεις στη Νότια Γαλατία και την Ηβηρική, και στο νότο πιο περιορισμένα στην Κυρηναική, ενώ αξιοσημείωτη είναι και η Ναυκρατίδα, ο εμπορικός σταθμός των Ελλήνων στην Αίγυπτο ως ενδεικτικός της παρουσίας τους εκεί. Σε αυτό τον τεράστιο χώρο είναι που μεταδόθηκε ο Ελληνικός πολιτισμός, ο οποίος, ενσωματώνοντας αργότερα τον Ρωμαικό, έμελλε να αποτελέση τον πολιτισμό της μετέπειτα Ευρώπης και της οικουμένης.
Η επιβίωση και η ευημερία του Ελληνικού πολιτισμού οφείλεται, πέραν βεβαίως της διαχρονικής αντικειμενικής του αξίας, σε ένα μέγιστο ιστορικό γεγονός – τη νίκη των Ελλήνων στους Περσικούς πολέμους. Η Περσική απειλή αποτέλεσε τον μέγιστο κίνδυνο όχι μόνο για τη φυσική υπόσταση και ανεξαρτησία της Ελλάδας αλλά και για τον Ελληνικό πολιτισμό, αφού οι Περσικοί πόλεμοι, ως κατά κυριολεξία ο αντίστοιχος παγκόσμιος πόλεμος της αρχαιότητας, συνιστούσαν τη σύγκρουση δύο πολιτισμών με εντελώς αντίθετες αξίες – το φιλελεύθερο Ελληνικό φρόνημα και το ανελεύθερο Ασιατικό. Η Ελληνική νίκη, πηγάζουσα πρωτίστως από το Ελληνικό φρόνημα, όχι μόνο διατήρησε την ανεξαρτησία της Ελλάδας αλλά και οδήγησε τον Ελληνικό πολιτισμό στα έσχατα ύψη της Κλασσικής εποχής. Με τον Αλέξανδρο στη συνέχεια, ο Ελληνικός πολιτισμός μεταφέρθηκε και στην Ανατολή, καθιστάμενος και γεωγραφικώς παγκόσμιος μέσα από τη νέα Ελληνιστική επικράτεια.
Η Ελληνική ανεξαρτησία τερματίσθηκε με τη Ρωμαική κατάκτηση. Δεν μπορεί όμως να υπερτονισθή η αλήθεια ότι η Ρώμη κατάκτησε μεν την Ελλάδα αλλά η Ελλάδα υπόταξε τη Ρώμη με τον πολιτισμό της, με επιτομή την Ελληνική αντίληψη του Αδριανού. Αυτός ο πολιτισμός είναι που μόρφωσε στη συνέχεια τη Ρωμαική Αυτοκρατορία και τα διάδοχα της εθνικά κράτη τα οποία προέκυψαν με τη διάλυση της και κυριάρχησαν στην Ευρώπη όπως και στον κόσμο ολόκληρο μέσα από τες αυτοκρατορίες τους. Στες δύο χιλιετίες που ακολούθησαν τη Ρωμαική κατάκτηση, η Ελλάδα δεν είχε ουσιαστική ανεξαρτησία, παραμένοντας στο περιθώριο των πραγμάτων και περνώντας από τη Ρωμαική κυριαρχία στον σκοταδισμό του Μεσαιώνα και από εκεί στην καταπίεση του Οθωμανικού ζυγού.
Η πορεία αυτή αναδεικνύει την ουσία του 1821. Η Ελληνική Επανάσταση δεν ανάγεται απλώς στην επιδίωξη μιας πολιτικής ανεξαρτησίας όπως ήταν εκείνη της Αμερικανικής όσο και της Γαλλικής Επανάστασης. Η πολιτική ανεξαρτησία οποιουδήποτε λαού είναι βεβαίως συνάρτηση του φιλελευθερισμού και της δημοκρατίας, δεν έχει όμως αυτοτελές έρεισμα στην ιστορική παράδοση. Η Ελληνική Επανάσταση έχει αυτό το έρεισμα. Η μοναδική συμβολή της Ελλάδας στον παγκόσμιο πολιτισμό συνιστούσε τα διαπιστευτήρια της για την επανάκτηση και της εθνικής της ανεξαρτησίας ως εκ των πραγμάτων επιβαλλόμενης. Η Αναγέννηση αφύπνισε την Ευρώπη για τες Ελληνικές της καταβολές και ενέπνευσε το φιλελληνικό πνεύμα το οποίο καθηκόντως οφείλετο. Η Ελλάδα όχι μόνο είχε υπάρξει ως εθνική οντότητα για πάνω από τρεις χιλιετίες, σε αντίθεση με τα Ευρωπαικά εθνικά κράτη τα οποία μορφώθησαν πολύ αργότερα, αλλά και κατέστη η πηγή του Ευρωπαικού πολιτισμού. Δεν ήταν αρμόζον στην όλη αξιοπρέπεια της Ευρώπης όσο και της Ελλάδας να παραμένη η Ελλάδα υπό την κυριαρχία μιας άλλης χώρας και μάλιστα τόσο αντίθετης προς κάθε πτυχή της Ελληνικής και Ευρωπαικής παράδοσης – εθνικής, θρησκευτικής, πολιτισμικής, και άλλης. Η ιστορική επιταγή ήταν επ’ αυτού ιδιαιτέρως απαιτητική, και δεν είναι τυχαίο που η Ελλάδα ήταν η πρώτη Ευρωπαική χώρα που επέτυχε την εθνική της ανεξαρτησία από το επικρατούν αυτοκρατορικό καθεστώς στην Ευρώπη.
Εξ ίσου σημαντικό όμως είναι το ότι η ελληνική ανεξαρτησία σήμανε και την απαρχή της απομάκρυνσης της ασιατικής Οθωμανικής παρουσίας στην Ευρωπαική ήπειρο, κατά ιστορική αναλογία προς την απομάκρυνση της επίσης ασιατικής Περσικής παρουσίας εικοσιτρείς αιώνες πριν. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, για αιώνες κυρίαρχη στα Βαλκάνια μέχρι και την Μαύρη Θάλασσα και την Ιλλυρία, και αφού είχε σοβαρά επιχειρήσει να επεκταθή στην ίδια την Κεντρική Ευρώπη, έμελλε έκτοτε να ακολουθήση μια συνεχή πορεία συρρίκνωσης και τελικής εκδίωξης από το Ευρωπαικό έδαφος, ενώ οδηγήθηκε τελικά σε οριστική κατάρρευση σε όλη της την επικράτεια στη Μέση Ανατολή και στη Βόρεια Αφρική. Η συμβολή των Μεγάλων Δυνάμεων στη διασφάλιση της Ελληνικής ανεξαρτησίας εντάσσεται έτσι και στο ευρύτερο πλαίσιο της αποκατάστασης της Ευρωπαικής ταυτότητας σε όλη τη γεωγραφική έκταση της ηπείρου με την ολική εκδίωξη του ξένου Οθωμανικού στοιχείου το οποίο είχε διεισδύσει από την ανατολή στα Βαλκάνια, όπως είχε διεισδύσει προηγουμένως και από τη δύση στην Ιβηρική μέσω της Βορείου Αφρικής πριν απωθηθή με την Reconquista μερικούς αιώνες πριν.
Τούτο είχε τεράστια σημασία όσον αφορά τη συνέχεια και τη συνοχή του Ευρωπαικού πολιτισμού στα παραδοσιακά του πλαίσια αναγόμενα στην ελληνική παράδοση.