Μέχρι την τουρκική εισβολή τον Ιούλιο 1974, η ομοσπονδία δεν ήταν μέσα στις μορφές λύσης που επεδίωκαν οι Έλληνες της Κύπρου.
Πάγιος στόχος τους από τις αρχές του 19ου αιώνα όταν εκδηλώθηκαν έμπρακτα με τη συμμετοχή από το 1825 Κυπρίων αντιπροσώπων στις Εθνοσυνελεύσεις που συγκροτούνταν στην επαναστατημένη Ελλάδα, ήταν ‘‘η ένωση μετά της μητρός πατρίδος’’.
Και οι αγώνες τους όλη αυτή την περίοδο εκεί αποσκοπούσαν.
Η μεγάλη πισωδρόμηση έγινε το 1959 με την υπογραφή των Συμφωνιών Ζυρίχης-Λονδίνου, που διατηρούσαν μεν την Κύπρο ενιαίο ανεξάρτητο κράτος, περιλάμβαναν όμως πρόνοιες ομοσπονδιακού χαρακτήρα.
Αντίθετα, οι Τούρκοι από πολύ νωρίς είχαν στο νου τους την ομοσπονδιοποίηση της Κύπρου και στη συνέχεια τη διχοτόμησή της, όπως προνοούσαν οι προτάσεις Νιχάτ Ερίμ για επανάκτηση της νήσου, τις οποίες προωθούσε από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 ως σύμβουλος του Ατνάν Μεντερές. Η ομοσπονδιοποίηση της Κύπρου ήταν μέσα στις επιδιώξεις που εισηγείτο ο Νιχάτ Ερίμ ως πρώτο βήμα, ακόμα και αν χρειαζόταν να μετακινηθεί πληθυσμός από μια περιοχή σε άλλη ή να μεταφερθεί κόσμος από την Ηπειρωτική Τουρκία.
Από την Ένωση στην ανεξαρτησία
Όλο το διάστημα από την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Κύπρου το 1960, μέχρι την εισβολή το 1974, η επιδίωξη της Ένωσης ήταν ο κυρίαρχος στόχος των Ελλήνων της Κύπρου. Μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια όταν τον Αύγουστο του 1965 το κοινό ανακοινωθέν που εκδόθηκε ύστερα από πραγματοποίηση συνομιλιών μεταξύ ΕΣΣΔ-Τουρκίας αναφερόταν σε ύπαρξη δύο εθνικών κοινοτήτων στο νησί και σε ομοσπονδιοποίηση της Κύπρου, το ΑΚΕΛ αντέδρασε έντονα μέσα από την εφημερίδα του προβάλλοντας τη θέση ότι: ‘‘Ατυχής είναι η φόρμουλα του σοβιετοτουρκικού ανακοινωθέντος,,,’’.[1] Πράγμα που το ανάγκασε να αποστείλει στη Μόσχα τον Ιανουάριο του 1966 διμελή αντιπροσωπεία από το ΓΓ του κόμματος Εζεκία Παπαϊωάννου και το ΒΓΓ Ανδρέα Φάντη, χωρίς βέβαια να μπορέσουν να διαφοροποιήσουν τη θέση της. Αναφέρεται συναφώς ότι την περίοδο αυτή σε δύο περιπτώσεις η Βουλή των Αντιπροσώπων, μια στις 23 Ιουλίου 1964 ενέκρινε ομόφωνα ψήφισμα (με τις ψήφους ασφαλώς του ΑΚΕΛ) για άσκηση του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης, που στην πράξη σήμαινε Ένωση. Και μια άλλη στις 26 Ιουνίου 1967 ενέκρινε ομόφωνα ψήφισμα (ασφαλώς με τις ψήφους του ΑΚΕΛ) για συνέχιση του αγώνα ‘‘μέχρις ότου ευοδωθεί δια της άνευ ενδιαμέσου τινός σταθμού ενώσεως ενιαίας και ολόκληρης της Κύπρου μετά της μητρός Ελλάδος’’. Κανένας λόγος δεν γινόταν για ομοσπονδία.
Όταν μετά τη στρατιωτική επιχείρηση στον Άγιο Θεόδωρο-Κοφίνου το Νοέμβριο του 1967, και την απομάκρυνση της ελληνικής μεραρχίας το Δεκέμβριο του ιδίου έτους, εγκαταλείφθηκε η Ένωση και υιοθετήθηκε η ανεξαρτησία της Κύπρου ‘‘ως λύση του εφικτού’’, η ομοσπονδία συνέχιζε να μην είναι μέσα στις επιλογές των Ελλήνων της Κύπρου. Όπως διακήρυττε η κυπριακή ηγεσία, αλλά και η ηγεσία του ΑΚΕΛ σε πάμπολλες αποφάσεις των οργάνων του κόμματος και σε ομιλίες των ηγετών του, στόχος ήταν όχι η ομοσπονδία αλλά η ‘‘…δημιουργία μιας πλήρως ανεξάρτητης, αδέσμευτης, εδαφικά ακέραιης, κυρίαρχης…’’ δημοκρατικής Κύπρου. Και γύρω απ’ αυτό το στόχο περιστράφηκαν οι συνομιλίες που ακολούθησαν καθόλη την περίοδο μέχρι την τουρκική εισβολή το 1974.
Η μεγάλη ανατροπή μέσα στους Έλληνες της Κύπρου, όσον αφορά την πολιτική στοχοθέτηση για επίλυση του Κυπριακού, έγινε με την τουρκική εισβολή το 1974. Και ενώ στις 20 Ιουλίου 1974, την ίδια μέρα δηλαδή της εισβολής, το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ υιοθετούσε το ψήφισμα 353 (1974), μέσα από το οποίο ζητούσε την αποχώρηση από το νησί όλων των ξένων στρατευμάτων (εκτός εκείνων που προβλέπονταν στις Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου) και αποκατάσταση της συνταγματικής τάξης που ίσχυε στην Κύπρο πριν από το πραξικόπημα και την εισβολή, κανένας από τους αρμοδίους που διαχειρίζονταν τις τύχες της Κύπρου, τόσο στην Κύπρο όσο και στην Ελλάδα, δεν έδωσε την πρέπουσα σημασία. Το ψήφισμα τούτο παρείχε σανίδα σωτηρίας για την Κύπρο και το λαό της και όμως αφέθηκε να περάσει αναξιοποίητο ως να μην υπήρξε ποτέ.
Από την ανεξαρτησία στην ομοσπονδία: Αποστολή του ΑΚΕΛ στο Λονδίνο
Ξαφνικά στις 6 Νοεμβρίου 1974 ο Γλαύκος Κληρίδης ως προεδρεύων της Κυπριακής Δημοκρατίας άφησε τη βόμβα να εκραγεί με τη δημόσια δήλωσή του στην γκαλερί ΑΡΓΩ ότι η ομοσπονδιοποίηση της Κύπρου είναι αναπόφευκτη. Δεν είχε προηγηθεί οποιαδήποτε ουσιαστική διαπραγμάτευση ώστε να εξαναγκαστεί η κυπριακή ηγεσία να αποδεχτεί αυτή τη λύση. Και αγνόησε εντελώς το ψήφισμα 353 (1974) του Συμβουλίου Ασφαλείας. Δεν άργησε να τον ακολουθήσει και το ΑΚΕΛ όταν με απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του, στις 16 Νοεμβρίου 1974, υιοθετούσε τη θέση ότι η ομοσπονδία πάνω σε γεωγραφική βάση θα μπορούσε να συζητηθεί ως λύση για το Κυπριακό. Και την άλλη μέρα. 17 Νοεμβρίου 1974, αποστελλόταν στο Λονδίνο διμελής αντιπροσωπεία του κόμματος από τους Εζεκία Παπαϊωάννου και Ανδρέα Φάντη μέσω των βρετανικών βάσεων, ύστερα από μεσολάβηση του Κληρίδη προς το Βρετανό Ύπατο Αρμοστή, για να συναντηθεί στις 18 Νοεμβρίου 1974 με τον Μακάριο και να τον πείσει-πιέσει να δεχτεί και ο ίδιος την ομοσπονδία. Και εκεί που το ΑΚΕΛ μέχρι την τούρκικη εισβολή ούτε που ήθελε να ακούσει για ομοσπονδία ξαφνικά κάνει στροφή και μετατρέπεται σε ένθερμο υποστηρικτή της. Και συμπορεύεται πια με το ΔΗΣΥ του Κληρίδη επιδιώκοντας την ομοσπονδία.
Αποδοχή της πολυπεριφερειακής ομοσπονδίας
Ο Μακάριος, βέβαια, αρνιόταν επίμονα να αποδεχτεί οποιαδήποτε μορφή ομοσπονδίας ως λύση για το Κυπριακό, Στη σύσκεψη, όμως, που πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα, στις 30 Νοεμβρίου-1 Δεκεμβρίου 1974, υπό τον προεδρία του πρωθυπουργού της Ελλάδας Κωνσταντίνου Καραμανλή, κατά την επιστροφή του στην Κύπρο, κάτω από αφόρητες πιέσεις από όλες τις πλευρές, αποδέχτηκε την ομοσπονδία πάνω σε πολυπεριφερειακή βάση. Για διπεριφερειακή ή διζωνική ομοσπονδία ούτε λόγος γινόταν. Αλλά και το ΑΚΕΛ μέχρι τα μέσα
[1] Χαραυγή, 18 Αυγούστου 1965.
του 1975 ούτε που ήθελε να ακούσει για διπεριφερειακή ή διζωνική ομοσπονδία. Η θέση αυτή υποστηριζόταν και από την ΕΣΣΔ και άλλα κομμουνιστικά κράτη. Σε πρωτοσέλιδο ολοσέλιδο δημοσίευμα της εφημερίδας του κόμματος, κάτω από τον τίτλο ‘‘Η ΕΣΣΔ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΔΥΟ ΖΩΝΩΝ’’, προβαλλόταν η θέση της ΕΣΣΔ και εξηγούσε ότι η πολυπεριφερειακή ομοσπονδία και η επιστροφή όλων των προσφύγων στα σπίτια τους ήταν η ενδεδειγμένη λύση για το Κυπριακό, και όχι η διπεριφερειακή ή διζωνική ομοσπονδία που θα οδηγούσε στη διχοτόμηση της Κύπρου.[1] Στις 6 Φεβρουαρίου η ίδια εφημερίδα δημοσίευσε πρωτοσέλιδα ολοσέλιδο άρθρο στο οποίο παρέθετε τη θέση της Τσεχοσλοβακίας ‘‘ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΔΙΖΩΝΙΚΗΣ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΗΣ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ”.[2] Και στις 17 Φεβρουαρίου 1975 ο πρέσβης της ΕΣΣΔ Σεργκέι Αστάβιν σε επίσκεψή του στον πρόεδρο Μακάριο επαναλάμβανε ‘‘…τη σοβιετική αντίθεση στη διζωνική ομοσπονδία την οποία θεωρεί ως προοίμιο της διχοτόμησης’’.[3] Η θέση λοιπόν του ΑΚΕΛ να απορρίπτει τη ΔΔΟ είχε την πλήρη υποστήριξη της ΕΣΣΔ και των άλλων χωρών του κομμουνιστικού μπλοκ.
Προς συνομοσπονδία: Διζωνική Δικοινοτική Ομοσπονδία
Απ’ εδώ και πέρα τα πράγματα κινήθηκαν κάπως περίεργα. Η πολυπεριφερειακή ομοσπονδία σε κάποιο στάδιο κρίθηκε ως μη ενδεδειγμένη λύση και στις 9 Μαρτίου 1977 η κυπριακή ηγεσία σε κοινή συνεδρία του Υπουργικού και Εθνικού Συμβουλίου αποδέχτηκε για πρώτη φορά τη διπεριφερειακή. Με αυτή την εξέλιξη συμφώνησε πλήρως το ΑΚΕΛ (και ο ΔΗΣΥ) και σε δηλώσεις του ΓΓ του κόμματος Εζεκία Παπαϊωάννου είπε ότι ‘‘…η μεγίστη πλειονότητα των Τουρκοκυπρίων, περιλαμβανομένων και των Αριστερών υποστηρίζουν και επιθυμούν διπεριφερειακή’’.[4] Στην ιστορική αυτή συγκυρία οι όροι ‘‘διπεριφερειακή’’ και ‘‘διζωνική’’ ήταν, βέβαια, ταυτόσημοι και δεν σήμαιναν τίποτε άλλο παρά μια ομοσπονδία με δύο περιφέρειες. Τούτο επιβεβαιώνεται και από τον Τούρκο συνταγματολόγο Οσμάν Μουρτάζ Σοϋζάλ ο οποίος σε ομιλία του στις 18 Οκτωβρίου 1979 είπε ότι οι δύο όροι ήταν στην αρχή ταυτόσημοι ‘‘…αλλά αργότερα η τουρκική πλευρά άρχισε να χρησιμοποιεί τη λέξη διζωνική…’’ με διαφορετική έννοια με την οποία προσέδωσε στον όρο ‘‘διζωνική’’ πολιτική και συνταγματική ιδιότητα.[5] Η στροφή αυτή της τουρκικής ηγεσίας είχε εξαναγκάσει την κυβέρνηση της Κυπριακής Δημοκρατίας να εκδώσει στις 18 Ιουλίου 1979 πεντασέλιδο μνημόνιο στο οποίο αναφερόταν ότι: ‘‘Όταν η ελληνική κυπριακή πλευρά παρουσίασε σημαντικές προτάσεις για τη δημιουργία μιας ομοσπονδίας αποτελούμενης από δύο περιφέρειες, η τουρκική πλευρά εφεύρε τον όρο ‘διζωνικότητα’ ’’.[6] Μερικοί επιχειρούν να επιρρίψουν στον Μακάριο την ευθύνη ότι πρώτος αυτός αποδέχτηκε τη ΔΔΟ στη ‘‘Συμφωνία Υψηλού Επιπέδου’’ Μακαρίου Ντενκτάς στις 12 Φεβρουαρίου 1977. Ουδέν αναληθέστερο. Στην εν λόγω ‘‘Συμφωνία’’, που δεν ήταν συμφωνία αλλά σημειώσεις που κράτησαν τα Ηνωμένα Έθνη ως πρακτικά γι’ αυτή τη συνάντηση, ουδόλως αναφέρεται ο όρος ‘‘διπεριφερειακή’’ ή ‘‘διζωνική’’ αλλά μόνο ο όρος ‘‘δικοινοτική’’ ομοσπονδία.
Η συνέχεια είναι γνωστή αφού τα γεγονότα είναι πιο πρόσφατα. Το Αμερικανοβρετανοκαναδικό Σχέδιο που υποβλήθηκε στις 10 Νοεμβρίου 1979, όπως και οι ‘‘ιδέες’’ Κουρτ Βάλντχαϊμ που υποβλήθηκαν ανεπίσημα στις 22 Οκτωβρίου 1981 και οι ‘‘δείκτες’’ και το Σχέδιο ντε Κουεγιάρ που υποβλήθηκαν, αντίστοιχα, στις 8 Αυγούστου 1983 και 26 Νοεμβρίου 1984 βασίζονταν πλήρως σε λύση διζωνικής ομοσπονδίας. Αποκρούστηκαν όμως με την άρνηση του προέδρου της Δημοκρατίας Σπύρου Κυπριανού να τα αποδεχτεί. Και δεν πρέπει να λησμονείται στην παρούσα συγκυρία η συμμαχία ΑΚΕΛ-ΔΗΣΥ στη Βουλή όταν με τις 11 ψήφους του ΔΗΣΥ και τις 12 του ΑΚΕΛ εγκρίθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 1985 ψήφισμα το οποίο καλούσε τον πρόεδρο Κυπριανού να αποδεχτεί τις προτάσεις σχεδίων που υποβλήθηκαν ή να αφήσει τη διαχείριση του Κυπριακού στη Βουλή όπου τα δύο κόμματα είχαν πλειοψηφία, αλλιώς να παραιτηθεί και να προκηρύξει εκλογές.
Εκλιπαρούμε για τουρκική λύση
Η εκλογή του Γιώργου Βασιλείου στην προεδρία της Δημοκρατίας στις 21 Φεβρουαρίου 1988 ως υποψήφιος του ΑΚΕΛ, άνοιξε το δρόμο προς αποδοχή διζωνικών σχεδίων. Έκτοτε άρχισε μια έντονη πολεμική, πρωτοστατούντος του ΑΚΕΛ (και του ΔΗΣΥ) εναντίον όσων δεν αποδέχονταν τη ΔΔΟ οι οποίοι χαρακτηρίζονταν ‘‘απορριπτικοί’’. Καθόλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990 αυτή ήταν η κύρια πολιτική διαμάχη μέσα στους Έλληνες της Κύπρου στην οποία αναμείχθηκε και το κόμμα του Δημοκρατικού Συναγερμού με πρόεδρο τον Γλαύκο Κληρίδη. Για να φθάσουμε το 2004 στο Σχέδιο Ανάν που καταρτίστηκε με τις ευλογίες του Δημοκρατικού Συναγερμού και του ιδίου του προέδρου του Γλαύκου Κληρίδη. Ο κυπριακός λαός βέβαια καταψήφισε το εν λόγω σχέδιο με τη συντριπτική πλειοψηφία του 76%. Το φάντασμα, όμως, της ΔΔΟ που οδηγεί στην κατάργηση της Κυπριακής Δημοκρατίας και στη διχοτόμηση της Κύπρου δεν εξαφανίστηκε και έκτοτε πλανάται πάνω από τις κεφαλές των Ελλήνων της Κύπρου. Σήμερα κάνουμε ακόμα ένα βήμα προς τον γκρεμό, όταν οι ηγεσίες των δύο μεγάλων κομμάτων ΑΚΕΛ-ΔΗΣΥ, όσο και αν φαίνεται ότι διαφωνούν, στην πράξη συμπορεύονται σε ό,τι αφορά τη μορφή της λύσης που προωθούν στο Κυπριακό. Και γινόμαστε μάρτυρες ο πρόεδρος του ΔΗΣΥ Αβέρωφ Νεοφύτου και άλλα στελέχη του κόμματός του να διακηρύττουν ανοικτά ότι αποδέχονται λύση ‘‘χαλαρής’’ ή ‘‘αποκεντρωμένης’’ ομοσπονδίας, που δεν σημαίνει τίποτε άλλο παρά συνομοσπονδία δύο ανεξάρτητων κρατών. Τη λύση που προωθεί η Τουρκία από τα μέσα της δεκαετίας του 1950. Και προσθέτουν μάλιστα τον εκβιασμό ότι αν δεν αποδείξουμε ότι θέλουμε λύση του Κυπριακού, αυτή τη λύση που περιγράψαμε παραπάνω, ‘‘το καλοκαίρι θα χάσουμε και τα Βαρώσια’’ κατά τη ρήση του κ. Αβέρωφ.
Οποία λοιπόν κατάντια:
Καταλήξαμε από υποχώρηση σε υποχώρηση σε μια μορφή ΔΔΟ που δεν διαφέρει ποσώς από τη διχοτόμηση και τους στόχους του Νιχάτ Ερίμ για επανάκτηση της Κύπρου.
Και εκεί που δεν θέλαμε να ακούσουμε για λύση ομοσπονδίας, καταλήξαμε σε λύση συνομοσπονδίας όπως την επεδίωκε η Τουρκία όλα αυτά τα χρόνια και τελικά καταλήξαμε να εκλιπαρούμε γι’ αυτή τη λύση!
Είναι όντως άξιες συγχαρητηρίων οι κατά καιρούς ηγεσίες των Ελλήνων της Κύπρου για το όραμα και την ορθότητα της κρίσης τους σε σχέση με την τύχη της, όταν οι μελλοντικές γενιές θα μιλούν για χαμένες πατρίδες.
[1] Χαραυγή, 21 Ιανουαρίου 1975.
[2] Χαραυγή, 6 Φεβρουαρίου 1975.
[3] Χαραυγή, 18 Φεβρουαρίου 1975.
[4] Ίδρυμα Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄, Άπαντα Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄, Τόμος ΙΗ. σ. 63.
[5] Republic of Cyprus, The Cyprus Problem, p. 31.
[6] Φανούλα Αργυρού, Διζωνική Εκτέλεση της Κυπριακής Δημοκρατίας, σσ. 217-218.