Η Αριστερά στη Σύγχρονη Κυπριακή Ιστορία
Από την ίδρυση του ΚΚΚ-ΑΚΕΛ μέχρι την έναρξη του αγώνα της ΕΟΚΑ
Τόμος Α΄
Β΄ Έκδοση (βελτιωμένη)
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
(473 σελίδες)
ΚΕΦ. 1. Η Εμφάνιση και η πορεία της Αριστεράς στην Κύπρο
ΚΕΦ. 2. Ο προαιώνιος πόθος της Ένωσης
ΚΕΦ. 3 Η Ανεξαρτησία ως στρατηγικός στόχος της Αριστεράς
ΚΕΦ. 4 Τα Οκτωβριανά και η Αριστερά
ΚΕΦ. 5 Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και η στάση της Αριστεράς
ΚΕΦ. 6. Ανακολουθία και παλινδρομήσεις της Αριστεράς στο Κυπριακό
ΚΕΦ. 7. Η Συμβουλευτική Διάσκεψη: Η Διασκεπτική
ΚΕΦ. 8 Το Ενωτικό Δημοψήφισμα: Τι προηγήθηκε του αγώνα της ΕΟΚΑ
Επίλογος
Χρονολόγιο 1920-1955
Βιβλιογραφία
Ευρετήριο ονομάτων
ΛΕΥΚΩΣΙΑ
Ιανουάριος 2021
- Σημείωμα του συγγραφέα
Στη βιβλιογραφία δεν υπάρχει ούτε μια μονογραφία που να καταγράφει, σε συνέχεια και με συνέπεια, τη συνολική παρουσία της Αριστεράς στη σύγχρονη Ιστορία της Κύπρου. Για επι-μέρους ιστορικές περιόδους και συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα έχουν γραφτεί και ειπωθεί πολλά, και μάλιστα από στελέχη και παράγοντες της Αριστεράς που, όταν διαδραματίζονταν τα γεγονότα, βρίσκονταν στο προσκήνιο ή ήταν βασικοί συντελεστές τους. Ό,τι έχει να παρουσιάσει σήμερα η ιστορική βιβλιογραφία για την Αριστερά είναι αποσπασματική καταγραφή της παρου-σίας της σε επιμέρους φάσεις ή χρονικές περιόδους της Ιστορίας του τόπου και των αγώνων του για απελευθέρωση.
Ένα από τα κύρια πορίσματα κοινού συνεδρίου του Ινστιτούτου Ερευνών ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ και του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, με θέμα ‘‘Η Κυπριακή Αρι-στερά στην Πρώτη Περίοδο της Βρετανικής Αποικιοκρατίας: Εμφάνιση, Συγκρότηση, Εξέλιξη’’ (Λευκωσία, 24-25 Απριλίου 2012), όπως καταγράφεται στον πρόλογο των πρακτικών, επιβεβαιώνει ότι ‘‘…η μελέτη της δράσης και της παρουσίας της Αριστεράς στην Κύπρο δεν κατόρθωσε για πολλά χρόνια να τοποθετηθεί στο μικροσκόπιο της ιστορικής έρευνας…’’. Και όπως διευκρινίζει στη συνέχεια: ‘‘Η ιστορία και η εξέλιξη της κυπριακής Αριστεράς […] δεν έχει μέχρι στιγμής αποτελέσει αντικείμενο συστηματικής επιστημονικής ανάλυσης…’’. Ελπίζω το παρόν σύγγραμμα να αποτελεί θετική συμβολή σ’ αυτό το ζητούμενο.
Ωστόσο η παρουσία της Αριστεράς στη σύγχρονη Ιστορία της Κύπρου έχει ξεχωριστή βαρύτητα. Πρώτον, γιατί το πολιτικό αυτό σχήμα είναι ο μακροβιότερος πολιτικός θεσμός στον τόπο μας και η μακρά διάρκεια της εμπλοκής του στο ιστορικό του γίγνεσθαι του τόπου και διαδραμάτιζε καθοριστικό ρόλο. Δεύτερον, γιατί κατά καιρούς είχε επιρροή ή αντιπροσώπευε σχεδόν το μισό πληθυσμό. Η περίοδος κατά την οποία η οργανωμένη Αριστερά έκανε την πα-ρουσία της αισθητή στο ιστορικό γίγνεσθαι του τόπου, μέσα από τη δράση πρώτα του ΚΚΚ και ύστερα του ΑΚΕΛ, καλύπτει σχεδόν έναν ολόκληρο αιώνα. Το μεγάλο διάστημα που μας χωρίζει από τα συναφή ιστορικά γεγονότα συνέβαλε ώστε αυτά να έχουν παγιωθεί και επιβεβαιωθεί, έτσι που να μην μπορούν να αμφισβητηθούν. Το ανά χείρας σύγγραμμα καλύπτει με συνέπεια και συνέχεια την ιστορική διαδρομή της Αριστεράς στην Κύπρο από την εμφάνισή της στα μέσα της δεκαετίας του 1920 ως πολιτικό κόμμα, μέχρι την έναρξη του αγώνα της ΕΟΚΑ 1955-59.
Καθόλη τη σύγχρονη ιστορική πορεία του τόπου συνέβησαν συνταρακτικά γεγονότα: η αυθόρμητη εξέγερση του 1931, η καταπίεση της δεκαετίας 1930-40 από την παλμεροκρατία, η έκρηξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και η στάση της Αριστεράς, η συγκλονιστική δεκαετία του 1940-50 με τις παλινδρομήσεις της Αριστεράς μεταξύ ανεξαρτησίας/αυτοκυβέρνησης και Ένω-σης, η σύγκληση της Διασκεπτικής και η οργάνωση του Δημοψηφίσματος το Γενάρη του 1950, συνιστούν κορυφαία ορόσημα στην ιστορική πορεία του τόπου και της Αριστεράς. Η έρευνα και η ενιαία καταγραφή της ιστορικής εξέλιξης με συνέχεια και συνοχή, σε αντίθεση με την αποσπα-σματική προσέγγιση των γεγονότων, παρέχει ανάγλυφη την εικόνα της Ιστορίας του τόπου, αλλά και της ίδιας της Αριστεράς, και εμποδίζει την παραποίηση ή την παραχάραξή της.
Ο προαιώνιος πόθος των Ελλήνων της Κύπρου για ένωσή τους με την Ελλάδα πήρε για την Αριστερά από πολύ νωρίς άλλη τροπή και στόχο: τη συγκρότηση της Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Ομοσπονδίας των Βαλκανίων. Ένας στόχος που δεν προέκυψε από τους γνήσιους πόθους των Ελλήνων της Κύπρου, αλλά ήταν ξενόφερτος. Η υιοθέτησή του από την Αριστερά με την ίδρυση του Κομμουνιστικού Κόμματος Κύπρου το 1926 δεν ήταν από τις καλύτερες επιλογές της, όπως μετέπειτα ομολόγησαν ιστορικά στελέχη της. Παρομοίως η παλινδρόμηση της παράταξης με-ταξύ Ένωσης από τη μια και ανεξαρτησίας από την άλλη, δεν διασφάλιζε την ενότητα σκοπού και στόχου των Κυπρίων, πράγμα που οι Άγγλοι κατακτητές δεν άφησαν ανεκμετάλλευτο. Η εκ των υστέρων αναγνώριση, με τη διαδικασία της αυτοκριτικής, λαθών ή παραλείψεων που καθο-ρίζουν την τύχη ενός λαού δεν δικαιώνει την παράταξη, ούτε συνιστά ιστορικό άλλοθι. Κόμματα, πολιτικές παρατάξεις και δημόσια πρόσωπα δικαιώνονται και καταξιώνονται ή καταδικάζονται από την Ιστορία στη βάση της ορθότητας ή του λανθασμένου των αποφάσεων που έλαβαν, ή που παρέλειψαν να λάβουν, όταν οι εξελίξεις διαμορφώνονταν. Αμερόληπτος και αυστηρός κριτής των δράσεων ή παραλείψεών τους στο ιστορικό γίγνεσθαι ενός τόπου, αλλά και της συμβολής των ανθρώπων που το υπηρέτησαν, είναι ο χρόνος και η Ιστορία με τη σκληρή και αμείλικτη κρίση της.
Ιανουάριος 2021
Πληροφορίες: Τηλ. 22 426778, 99 613526
Τιμή βιβλίου €25
- Το περιεχόμενο του βιβλίου
Το ιδρυτικό συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος Κύπρου (ΚΚΚ) στις 14 και 15 Αυγούστου 1926 καθόρισε ως πολιτικό στόχο του την εγκαθίδρυση της Εργατο-Αγροτικής Σοβιετικής Δημοκρατίας της Κύπρου, η οποία μαζί με άλλες παρόμοιες δημοκρατίες που θα ιδρύονταν στην περιοχή, θα συγκροτούσαν τη Βαλκανική Ομοσπονδία Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών, προς υλοποίηση του στόχου του διεθνούς κομμουνισμού για παγκόσμια κυρι-αρχία. Μια επιδίωξη για την οποία ο κορυφαίος Κύπριος κομμουνιστής ηγέτης Πλουτής Σέρβας αποφάνθηκε, χρόνια μετά ότι: ‘‘Πρέπει να ήταν υψιπετείς εκείνοι που την είχαν εφεύρει και λανσάρει. Και, άνοες εκείνοι που την είχαν αποδεχτεί’’.
Η πρώτη εμπλοκή του νεοσύστατου κομμουνιστικού κόμματος στις εξελίξεις για το Κυπριακό ήταν στην αυθόρμητη εξέγερση των Ελλήνων της Κύπρου, τον Οκτώβριο του 1931, γνωστή ως Tα Οκτωβριανά. Από την πρώτη μέρα της εκδήλωσής της το ΚΚΚ τοποθετήθηκε εναντίον της, χαρακτηρίζοντάς την ως ‘‘εθνικιστική σοβινιστική προβοκάτσια της Κυπριακής μεγαλο-αστικής τάξης’’. Ανακάλεσε, όμως, ύστερα από τρεις μέρες τους χαρακτηρισμούς αυτούς, και με νέα απόφασή του δήλωσε συμμέτοχο με την Εκκλησία στον αγώνα εναντίον των Άγγλων. Μόνο που ήταν αργά, γιατί οι Άγγλοι είχαν ήδη πνίξει την εξέγερση στο αίμα και συνέλαβαν τους ηγέτες της, μαζί και το ΓΓ του κόμματος Κώστα Χριστοδουλίδη-Σκελέα και το ηγετικό στέλεχός του Χαράλαμπο Βατυλιώτη-Βάτη. Είναι γνωστή η τύχη και των δύο αυτών ανώτατων αξιωματούχων του ΚΚΚ, αφού σύντομα μετά τη σύλληψη και εξορία τους στην Αγγλία, βρέθηκαν στη Σοβιετική Ένωση. Με την άφιξή τους στη Μόσχα κλήθηκαν ενώπιον του Βαλκανικού Γραφείου της Γ΄ Διεθνούς και δικάστηκαν για την απόφασή τους να τεθούν ενάντια στην εξέγερση, όταν αυτή εκδηλώθηκε. Αποτέλεσμα της δίκης τους ήταν η εξορία του Βάτη σε ένα μικρό χωριό της Σιβηρίας και του Σκελέα στη Μαριούπολη, στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας. Και οι δύο πέθαναν κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες, ο μεν Βάτης το 1933 στη σοβιετική πόλη Σελένινε σε ηλικία 36 ετών, ο δε Σκελέας το 1941 στον τόπο της εξορίας του σε ηλικία 46 ετών.
Η δεκαετία του 1930-1940, γνωστή ως η περίοδος της Παλμεροκρατίας, ήταν μια δύσκολη περίοδος για το ΚΚΚ, αφού από τον Αύγουστο του 1933 το κόμμα είχε τεθεί από τους Άγγλους εκτός νόμου, μαζί με τις κύριες οργανώσεις του. Πολλά από τα ηγετικά στελέχη του συνελή-φθησαν και καταδικάστηκαν σε ποινές φυλάκισης ή ‘‘εξορίστηκαν’’ σε μακρινά και απομονωμένα χωριά της Κύπρου. Το κόμμα, ωστόσο, συνέχισε να λειτουργεί στην παρανομία στο βαθμό που το επέτρεπαν οι καταπιεστικές συνθήκες και η απουσία σημαντικών ηγετικών στελεχών του. Σταθμός στην πορεία της Αριστεράς κατά την περίοδο αυτή ήταν η άφιξη στην Κύπρο, το Σεπτέμβριο του 1935, του Πλουτή Σέρβα. Η εκλογή του στη θέση του ΓΓ του κόμματος, στο Γ΄ Συνέδριό του το 1936 που συγκλήθηκε μυστικά, αφού το κόμμα βρισκόταν ακόμα εκτός νόμου, έδωσε νέα πνοή και προοπτική στο κόμμα.
Η έκρηξη του Β΄ Παγκόσμιου πολέμου το Σεπτέμβριο του 1939 και με δεδομένο το Σύμ-φωνο μη Επιθέσεως Γερμανίας-Σοβιετικής Ένωσης, που είχε υπογραφεί τον Αύγουστο του ιδίου έτους από τους Ρίμπεντροπ-Μολότωφ, το ΚΚΚ δεν είχε κανένα περιθώριο να παρακούσει τη διακήρυξη της Γ΄ Διεθνούς ότι ο πόλεμος αυτός ήταν μια σύγκρουση μέσα στους κόλπους του καπιταλιστικού στρατοπέδου, την οποία η εργατική τάξη δεν μπορούσε να υποστηρίξει. Συνεπές στη στάση αυτή αρνήθηκε να ενθαρρύνει τα μέλη και οπαδούς του να καταταγούν εθελοντικά στην πολεμική προσπάθεια ανακοπής του Χίτλερ, ακόμα και όταν η Ελλάδα καταλήφθηκε από τις χιτλεροφασιστικές δυνάμεις της Ιταλίας και Γερμανίας. Αρνήθηκε, επίσης, να ενθαρρύνει τους οπαδούς του να καταβάλουν οποιεσδήποτε εισφορές στον παγκύπριο έρανο που προκήρυξε η Εκκλησία, τον Οκτώβριο του 1940, για ενίσχυση της Ελλάδας, μετά την επίθεση που υπέστη από τη φασιστική Ιταλία. Βέβαια. παρά τη στάση αυτή του ΑΚΕΛ. πολλοί Κύπριοι αριστεροί κατατά-χτηκαν εθελοντικά στις τάξεις του βρετανικού στρατού κάτω από την ομπρέλα του Κυπριακού Συντάγματος και πολέμησαν ενάντια στο ναζισμό και το φασισμό. Αλλά αυτό ήταν καθαρά προσωπική τους απόφαση.
Ακόμα και όταν ο Χίτλερ, αγνοώντας το Σύμφωνο μη Επιθέσεως που είχε συνάψει με τη Σοβιετική Ένωση, επιτέθηκε εναντίον της χώρας αυτής τον Ιούνιο του 1941, και παρά το γεγονός ότι ο πόλεμος μετατράπηκε για την Αριστερά εν μιά νυκτί, από σύγκρουση μέσα στο ιμπε-ριαλιστικό στρατόπεδο σε απελευθερωτικό πόλεμο, το ΚΚΚ συνέχιζε να βλέπει από μακριά την παγκόσμια σύρραξη, ως να μην το αφορούσε. Και μόλις τον Ιούνιο του 1943 το ΑΚΕΛ, που διαδέχθηκε το ΚΚΚ, πήρε την απόφαση να καλέσει τα μέλη και τους οπαδούς του να καταταγούν εθελοντικά στις συμμαχικές δυνάμεις που αγωνίζονταν ενάντια στον Χίτλερ. Αλλά ήταν αργά. Ο πόλεμος δεν είχε βέβαια τελειώσει, η τύχη του όμως είχε ήδη κριθεί αμετάκλητα υπέρ των συμμάχων, μετά από τη συντριπτική ήττα των γερμανικών στρατευμάτων στο Στάλινγκραντ, το Φεβρουάριο του 1943, και στο μέτωπο της βόρειας Αφρικής, το Μάιο του ιδίου έτους, αρκετά πριν από την απόφαση της Αριστεράς για εθελοντική στράτευση.
Με την ίδρυση του ΑΚΕΛ τον Απρίλιο του 1941, και τη διάλυση του ΚΚΚ που ακολούθησε σε σύντομο διάστημα, τίθεται τέρμα στο στόχο που έθεσε το Κομμουνιστικό Κόμμα Κύπρου, κατά το ιδρυτικό συνέδριό του τον Αύγουστο του 1926, για εγκαθίδρυση Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας στην Κύπρο στο πρότυπο των Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών. Και που απώτερος σκοπός, βέβαια, ήταν η συγκρότηση της Ομοσπονδίας Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών των Βαλκανίων, στην οποία θα συμμετείχαν και άλλα κράτη της περιοχής, που θα γίνονταν κομμουνιστικά, όπως η Ελλάδα, η Τουρκία, η Αλβανία, η Σερβία κ.ά. Το νέο κόμμα που δια-δέχθηκε το ΚΚΚ καθόρισε από νωρίς ως πολιτικό στόχο του την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Η θέση αυτή επικυρώθηκε με απόφαση του Β΄ Παγκύπριου Τακτικού Συνεδρίου του, που συγκροτήθηκε στο Βαρώσι τον Ιανουάριο του 1943. Το Μάιο του ιδίου έτους, το ΑΚΕΛ απέστειλε υπόμνημα στον Κυβερνήτη με το οποίο διεκδικούσε εμμέσως μεν, αλλά σαφώς, την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Αποκορύφωμα της δράσης του ήταν οι ογκώδεις και μαχη-τικές διαδηλώσεις του υπέρ της Ένωσης κατά την εδώ επίσκεψη, τον Αύγουστο του 1944, του Βρετανού υφυπουργού Αποικιών sir Cosmo Parkinson. Παρά την ύπαρξη κυβερνητικού δια-τάγματος, το οποίο απαγόρευε οποιεσδήποτε εκδηλώσεις, το ΑΚΕΛ οργάνωσε στη Λευκωσία, στις 17 Αυγούστου 1944, ογκώδεις και μαχητικές διαδηλώσεις με αποτέλεσμα να συλληφθεί και να καταδικαστεί το σύνολο σχεδόν της κομματικής ηγεσίας, περιλαμβανομένου του ΓΓ Πλουτή Σέρβα.
Ακολούθησε η Διασκεπτική το 1947-48 για παροχή συντάγματος στην Κύπρο. Το ΑΚΕΛ παρά την υποστήριξή του προς την Ένωση συμμετείχε στη Διάσκεψη, για να υποστεί, όμως, στη συνέχεια ψυχρολουσία για την επιλογή του από το ΓΓ του ΚΚΕ Νίκο Ζαχαριάδη, κατά την επίσκεψη εν μέσω του εμφυλίου πολέμου διμελούς αντιπροσωπείας του, απαρτιζόμενης από τον Φιφή Ιωάννου και Ανδρέα Ζιαρτίδη, στο αρχηγείο του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ) στα βουνά της Μακεδονίας. Mε απόφαση της ΚΕ τον Ιανουάριο του 1949, η οποία επικυρώθηκε από το Στ΄ Παγκύπριο Τακτικό Συνέδριο του κόμματος, τον Αύγουστο του ιδίου έτους, το ΑΚΕΛ επανήλθε στο στόχο της Ένωσης. Και με αυτό το στόχο συμμετείχε ενεργά στο Ενωτικό Δημοψήφισμα της 15ης Ιανουαρίου 1950 σε πλήρη συμπόρευση με την Εθναρχία και τη Δεξιά. Συνοψίζοντας την πολιτική του ΚΚΚ-ΑΚΕΛ στο Κυπριακό, μέσα στη δεκαετία 1940-50, επισημαίνεται ότι η Αριστερά άλλαξε διαδοχικά τέσσερις φορές τη θέση της όσον αφορά το Κυπριακό: Κατά πρώτον το ΚΚΚ εισήλθε στη δεκαετία 1940-50 με πολιτικό στόχο την εγκα-θίδρυση στην Κύπρο Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας. Το ΑΚΕΛ, που ιδρύθηκε στο μεταξύ, με συνεδριακή του απόφαση στο Β΄ Παγκύπριο Τακτικό Συνέδριό του, τον Ιανουάριο του 1943, υιοθέτησε την Ένωση. Άλλαξε, όμως, θέση και πάλι και στράφηκε προς την αυτοκυ-βέρνηση, όταν το Σεπτέμβριο του 1947 δήλωσε συμμετοχή στη Διασκεπτική. Και επανήλθε ξανά στη γραμμή της Ένωσης τον Ιανουάριο του 1949, μετά τη συνάντηση της αντιπροσωπείας του με το ΓΓ του ΚΚΕ Νίκο Ζαχαριάδη.
Τόση ήταν η προσήλωση του ΑΚΕΛ στην ‘‘Ένωση και μόνο Ένωση’’, ώστε, όταν το καλο-καίρι του 1954 ο κυβερνήτης sir Robert Armitage υπέβαλε σχέδιο για αυτοκυβέρνηση της Κύ-πρου, το κόμμα στάθηκε ενάντιο στη συμμετοχή του Μακαρίου στις συνομιλίες που προβλέ-πονταν και οργάνωσε ογκώδεις και μαχητικές διαδηλώσεις στη Λευκωσία. Και όταν στις 20 Οκτωβρίου 1954 ο Μακάριος δήλωνε σε δημοσιογραφική διάσκεψή του στο Λονδίνο ότι ήταν διατεθειμένος να δεχτεί ένα σύνταγμα για μια τριετία, δεδομένου ότι μετά το τέλος της περιόδου αυτής ο κυπριακός λαός θα είχε τη δυνατότητα άσκησης του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης, το ΑΚΕΛ αντέδρασε και πάλι έντονα, εκφράζοντας την οργή του απέναντι στον Μακάριο με ασυνήθιστα σκληρό τρόπο.
Η παλινδρόμηση της Αριστεράς – ΚΚΚ και ΑΚΕΛ – από την Ένωση στην ανεξαρτησία και ξανά στην Ένωση, δεν μπορεί παρά να επέφερε κόστος στον αγώνα των Κυπρίων για απε-λευθέρωση και ένωσή τους με την Ελλάδα. Γιατί καθόλο το διάστημα που καλύπτει το παρόν σύγγραμμα – μέσα της δεκαετίας του 1920 μέχρι την έναρξη του αγώνα της ΕΟΚΑ το 1955 – κυ-ρίαρχο στοιχείο μέσα στους κόλπους των Ελλήνων της Κύπρου ήταν η έλλειψη εμπιστοσύνης ανάμεσα στις δύο παρατάξεις. Οι μνήμες από τη στάση της Αριστεράς στα Οκτωβριανά, η στάση της έναντι του χιτλεροφασιστικού πολέμου 1940-45 και η συμμετοχή της στη Διασκεπτική το 1947-48, δεν άφηναν περιθώρια για κοινό αγώνα Δεξιάς και Αριστεράς. Οι Άγγλοι έτριβαν τα χέρια τους, αφού η διχόνοια ανάμεσα στους Έλληνες της Κύπρου υπηρετούσε τα σχέδιά τους. Δεν ήταν λίγες οι φορές που πρόβαλλαν το επιχείρημα ότι η πλειοψηφία των Κυπρίων δεν ήθελε την Ένωση, συνυπολογίζοντας το ποσοστό της Αριστεράς μέσα στον ελληνικό πληθυσμό με το ποσοστό των Τούρκων της Κύπρου.
Αν, όντως, υπήρχε ομοψυχία ανάμεσα στους Έλληνες της Κύπρου, το αποτέλεσμα του αγώνα τους για το μέλλον της πατρίδας τους ενδεχομένως να μην ήταν αυτό που είναι σήμερα.