Η ευθύνη της δημοκρατικής ηγεσίας

Ήδη κατά τη διάρκεια της περασμένης δεκαετίας, παρατηρήθηκε διάβρωση των ανθρωπιστικών αξιών ως ένα τίμημα ή, άλλως, ως ένα παράγωγο της εντεινόμενης και εκτεινόμενης καπιταλιστικής κρίσης.

• Κώστας Γουλιάμος *

Ημιθριδατική εξουδετέρωση και άτακτη υποχώρηση των ανθρωπιστικών αξιών, όπως και ο υπερβολικός εθισμός αλλά και εμμονή των ηγεσιών σε αισθητικοποιημένες πτυχές της πολιτικής, οδήγησαν σε ένα είδος παστερίωσης όλων των κοινωνιών.

Θα αποτελούσε ωστόσο μια σοβαρή παρανόηση, αν ερμηνεύσουμε αυτό το πρόβλημα ως απότοκο μόνο των πολιτικών ηγεσιών.

Κάθε άλλο, οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε πως ο παρατηρούμενος αφενός κτητικός ατομικισμός, αφετέρου η λεγόμενη «ορθολογική» επιλογή και λογιστική λογική διακυβέρνησης, συγκροτούν ένα καθοδηγητικό habitus (έξη), οι ρίζες του οποίου εντοπίζονται στις υλικές συνθήκες των κοινωνιών μας όπως και στο σύνολο των κοινωνικών σχέσεων.

Για παράδειγμα, η εισαγωγή υψηλής τεχνολογίας, τεχνητής νοημοσύνης και, γενικότερα, η εποχή του ούτω καλούμενου ψηφιακού διαφωτισμού, δημιουργούν συνθήκες διαρκούς μετασχηματισμού των κοινωνιών. Ειδικότερα, αυτός ο συνεχώς μεταβαλλόμενος κόσμος, συγκροτεί ένα φαινόμενο που ορίζω ως διαμετακομιστική κοινωνία. Με λίγα λόγια, ολόκληρες πλέον κοινωνίες βρίσκονται σε καθεστώς διαρκούς διαμετακόμισης (transit), όπου δεν υπάρχει ουσιαστικός χρόνος – λόγω ταχύτητας πληροφοριών και πλημμυρίδας αγαθών – για επεξεργασία, απορρόφηση, συμμετοχή και διάδραση επί όλων των μορφών (συν)αλλαγών.

Είναι επόμενο αυτός ο τύπος κοινωνιών να μεταλλάσσει το πολιτικό, κοινωνικό, πολιτισμικό και οικονομικό apparatus. Αυτό βέβαια σημαίνει ότι τα μοντέλα λειτουργίας βρίσκονται σε συνεχή μετασχηματισμό, διαμορφώνοντας ένα νέο habitus τόσο σε προσωπικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο.

Κατ’ επέκταση και το μοντέλο ηγεσίας – σε μικρο/μακρο-κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό επίπεδο – αλλάζει (και θ’ αλλάξει) ριζικά.

Προεκτείνοντας τον προβληματισμό μου, θεωρώ πως η πανδημία έχει αναδείξει σε διεθνές πεδίο και τα επίπεδα της πολιτικής ηγεσίας. Δεν θα αναφερθώ στους ανεκδιήγητους «ηγέτες» Τράμπ (ΗΠΑ) και Τζόνσον (Αγγλίας). Ούτε βέβαια και στον πανταχού παρόντα σε ταραχές και εισβολές Έρντογαν (Τουρκία). Και στις τρεις αυτές περιπτώσεις ο κυνικός τους φονταμενταλισμός και οι μυωπικές τους πρακτικές έχουν υπονομεύσει τη δημοκρατία, επιφέροντας έναν κύκλο κρίσεων αλλά και εκτροχιασμού της πολιτικής, που μπορεί κάλλιστα να επιδεινωθεί λόγω του ακαταμάχητου ολοκληρωτικού πειρασμού που διακατέχονται.

Σε κάθε περίπτωση, η ευθύνη της δημοκρατικής ηγεσίας είναι ζήτημα που εντάσσεται στο πλαίσιο μετασχηματισμού της εργαλειακής δημοκρατίας σε ισχυρή και ποιοτική δημοκρατία. Επιπλέον, το ζήτημα της ηγεσίας, της συμμετοχικής πολιτικής και αμοιβαιότητας θα είναι από τα κυρίαρχα στην μεταπανδημική περίοδο.

Έχω πάντως την αίσθηση ότι οι περισσότερες ηγεσίες του 21ου αιώνα δεν είναι εφοδιασμένες με γνώση και (φιλο)σοφία. Απλά σκέφτονται και δρουν εργαλειακά, περιστοιχιζόμενες είτε από στυγνούς-ανεγκέφαλους τεχνοκράτες, είτε από αυλοκόλακες που λειτουργούν ως «καλλυντικό» για την εξουσία αποτέλεσμα.

Το παράγωγο είναι η απώλεια της Δημοκρατίας στο όνομα της εφήμερης, όσο και αποσπασματικής χρησιμοθηρίας.

Εν κατακλείδι, ευθύνη των δημοκρατικών ηγεσιών στην εποχή μας είναι να δημιουργήσει πολιτικές συνθήκες απελευθέρωσης και όχι υποδούλωσης σε ένα καθεστώς βιοπολιτικής με χαρακτήρα ολοκληρωτισμού-βαρβαρότητας, το οποίο εκτρέφεται από τους ετερόκλητους δεσμούς των «έκτακτων καταστάσεων ανάγκης» και του πολύμορφου  κοινωνικού πανοπτισμού.

Ωστόσο για την εκκόλαψη και εμπέδωση μια ισχυρής και υπεύθυνης δημοκρατικής ενσάρκωσης της πολιτικής από τις ηγεσίες, η πολιτική και κοινωνική συνείδηση των ίδιων των πολιτών αποτελεί συνθήκη sine qua non.

ΥΓ: Προτείνω ως ανάγνωση την εξαίρετη μελέτη του αείμνηστου Ηλία Ηλιού «Το μήνυμα του Θουκυδίδη». Γιατί υπήρξε και εποχή που κάποιοι πολιτικοί είχαν βαθιά γνώση και επίγνωση της Ιστορίας!

• Ο Κώστας Γουλιάμος είναι Πρύτανης του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου