Σκέψεις μέσα από την κάψουλα
Πριν από τρία χρόνια ξεκίνησα μια έρευνα για την εκπόνηση της διατριβής μου, με σκοπό να μελετήσω διάφορες μορφές βίας που έμοιαζαν να εμφανίζονται στα χρόνια της οικονομικής ύφεσης στην Ελλάδα.
Όταν μιλάμε για βία, σκεφτόμαστε συνήθως το κύριο νόημα του όρου, που ταυτίζεται με την σωματική επίθεση στα πλαίσια της σύγκρουσης δύο ατόμων.
Βία, όμως, ανάμεσα σε άλλα, μπορεί να θεωρηθεί και η «χρήση της ισχύος, οποιασδήποτε μορφής, για να πληγεί κάποιος» (Henry, 2000, σ. 3).
Marilena Drymioti – Nothing Yet Determined but Soon to Be
Έχοντας σαν αφετηρία την βιβλιογραφία που προτείνει ότι συγκεκριμένα πολιτικο-οικονομικά μέτρα μπορούν να θεωρηθούν βίαια βάσει των επιπτώσεών τους σε συγκεκριμένες μερίδες του πληθυσμού, η διατριβή μου εξετάζει το άν η λιτότητα θα μπορούσε να μελετηθεί υπό το πρίσμα της βίας.
Η βασική ιδέα είναι ότι η λιτότητα θα μπορούσε να θεωρηθεί μέσο επιβολής ή διατήρησης μιας τάξης στην κοινωνία, μιας δομής, η οποία είναι επιζήμια για συγκεκριμένες ομάδες ανθρώπων, σε βαθμό που μπορεί να γίνει λόγος για άσκηση βίας εναντίον αυτών.
Η πλέον γνωστή μορφή βίας που μπορεί να περικλείσει θεωρητικά την παραπάνω ιδέα είναι η δομική βία.
Η δομική βία νοείται γενικώς σαν μια συνθήκη βαθιά ριζωμένη σε ένα σύστημα σχέσεων εντός ενός κοινωνικοοικονομικού και πολιτικού μηχανισμού. Μια συνθήκη που καταλήγει στην στέρηση θεμελιωδών δικαιωμάτων, σε τέτοιον βαθμό που ορισμένες κοινωνικές ομάδες εμποδίζονται να απολαύσουν μια ποιότητα ζωής που υπό άλλες συνθήκες θα ήταν εφικτή.
Με απλά λόγια, η δομική βία είναι «η βία της αδικίας και της ανισότητας» (Rylko-Bauer & Farmer, 2016, σ. 47), που έχει συνέπειες υπαρξιακές και καταλυτικές στην ζωή του ατόμου, στην εξέλιξή του, στον τρόπο που βιώνει, ενεργεί και αντιδρά.
Επίσης, έχει υποστηριχθεί ότι η δομική βία είναι η μήτρα άλλων μορφών βίας. Ως εκ τούτου, ίσως πρέπει να αρχίσουμε να αντιλαμβανόμαστε την βία ως μια κατάσταση (και όχι απλώς ως μια ενέργεια η οποία απορρέει από την κατάσταση), στην οποία λαμβάνουν χώρα διάφορες αλληλεπιδράσεις, διαφορετικών μορφών και ταχυτήτων. Ως μια «κάψουλα» όπου οι δυναμικές μεταβάλλονται και αλληλεπιδρούν βασιζόμενες σε αλλαγές του περιβάλλοντος (δηλαδή, του πεδίου δράσης τους).
Οι διαφορετικές μορφές βίας λειτουργούν ως «άτομα» μέσα στην κάψουλα, τα οποία προσαρμόζονται σε νέα δεδομένα και σε νέες συνθήκες για να διασφαλίσουν την επιβίωσή τους.
Αυτό που μοιράζονται όλες αυτές οι μορφές είναι η κατάσταση στην οποία είναι παγιδευμένες: το πλαίσιο μέσα στο οποίο ενεργούν, αλληλεπιδρούν και ενίοτε αντιδρούν.
Εάν αυτή η κατάσταση είναι μια κατάσταση βίας, η αλληλεπίδραση θα είναι και αυτή αναπόφευκτα βίαιη.
Όπως γράφει ο Édouard Louis στην Ιστορία της Βίας: «το πρόβλημα δεν είναι … ότι εντός μιας οποιασδήποτε αλληλεπίδρασης έχεις εξαναγκαστεί στη μία ή στην άλλη συμπεριφορά, αλλά το ότι έχεις εξαναγκαστεί να μείνεις εντός του πλαισίου αυτής της αλληλεπίδρασης, εντός του σκηνικού που έχει επιβληθεί από την κατάσταση» (Louis, [2016] 2019, σ. 139).
Τι θέλει να δείξει αυτή η εισαγωγή;
Ότι από την στιγμή που θα βρεθεί κανείς εντός της κάψουλας, η απόδραση φαντάζει αδύνατη, καθώς η δύναμη του πλαισίου της είναι η επιβληθείσα και εσωτερικευμένη νομιμοποίησή του.
Η καθολική αναίρεση του πλαισίου μπορεί να μοιάζει ανέφικτη. Όμως η αμφισβήτηση αυτού είναι μια ρεαλιστική επιλογή.
Άρα, το μόνο που απομένει είναι να ανατραπούν οι συνθήκες εντός αυτού του πλαισίου.
Αυτό ακριβώς είναι το σημείο όπου η σημασία της κοινωνικής δράσης και της αντίστασης έρχεται στο προσκήνιο. Ενέργειες κοινωνικής δράσης και αντίστασης οποιασδήποτε φύσης, μπορούν να αλλάξουν τις δυναμικές μέσα στην κάψουλα και να δώσουν τη δυνατότητα σε συγκεκριμένες ομάδες να διεκδικήσουν χώρο, να διεκδικήσουν κανάλια επικοινωνίας, να διεκδικήσουν δικαιώματα.
Και, όταν καταληφθεί ένας χώρος, τότε το «υποκείμενο» που τον κατέλαβε είναι σε θέση να διαπραγματευτεί.
Διαπραγμάτευση.
Η διαπραγμάτευση είναι το κλειδί για την κατανόηση κάθε στοιχείου αλληλεπίδρασης που καθορίζει την σχέση μεταξύ των «ατόμων» και των δυναμικών που βρίσκονται στην κάψουλα.
Ωστόσο, εδώ ο όρος διαπραγμάτευση δεν σχετίζεται με την δυτική αντίληψη περί πολιτικής διπλωματίας. Αντίθετα, αναφέρεται σε μια πιο ενστικτώδη μορφή της – μια διαπραγμάτευση που προέρχεται από το ένστικτο της επιβίωσης και βασίζεται σε αυτό.
Σχεδόν μιλάμε για ένα σύστημα διαπραγματεύσεων.
Ένα σύστημα που, εάν απεικονιζόταν, θα είχε τη μορφή σπείρας.
Μια σπείρα που συνεχώς εξελίσσεται.
Μια σπείρα η οποία ορίζεται από την αέναη επαναληπτικότητα των δράσεων που λαμβάνουν χώρα σε αυτήν.
Ένα από τα βασικά επιχειρήματα εναντίον της λιτότητας και του χρέους είναι ότι ένα χρέος θα κρατήσει τον οφειλέτη αιχμάλωτο σε μια ανισότιμη σχέση δύναμης με τον δανειστή, η οποία είναι δύσκολο να ανατραπεί.
Ένα σημείο εκκίνησης που ασφαλώς δεν ευνοεί την διαπραγματευτική ισχύ του οφειλέτη.
Κατά την τελευταία δεκαετία στην Ευρώπη, και για 30 χρόνια στην Λατινική Αμερική, διεξάγεται μια συζήτηση αναφορικά με το ότι χώρες που δανείστηκαν χρήματα από διεθνή χρηματοπιστωτικά ιδρύματα δεν πέτυχαν ποτέ την πλήρη και βιώσιμη ανάκαμψή τους. Ως αποτέλεσμα, είναι μονίμως καταδικασμένες να ζητούν περαιτέρω βοήθεια από τους δανειστές τους.
Η περίπτωση της Αργεντινής είναι αρκετά ενδεικτική, καθώς είναι μια χώρα που πάντοτε επιστρέφει στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και στην Παγκόσμια Τράπεζα όταν τα πράγματα «στραβώνουν».
Φαίνεται ότι έχει έρθει ήδη η στιγμή για την Ευρώπη να κάνει το επόμενο βήμα σ’ αυτήν την ιδιότυπη σπείρα που ξεκίνησε με την οικονομική ύφεση του 2008.
Αυτή τη φορά εξαιτίας μιας πανδημίας που ταράζει τα νερά της παγκόσμιας οικονομίας για μια ακόμη φορά, και που αναμένεται μάλιστα να τα ταράξει σε αρκετά μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι η ύφεση του 2008.
Ήδη αυτό που βλέπουμε κατά την διάρκεια της πανδημίας είναι ότι δυσκολεύεται να ανταπεξέλθει η πλειοψηφία των χωρών που επλήγησαν περισσότερο από την κρίση του 2008.
Μετά από μια δεκαετία σκληρών περικοπών στον δημόσιο τομέα, οι χώρες αυτές δυσκολεύονται να αντιμετωπίσουν την τωρινή κρίση.
Όχι μόνο (ή όχι τόσο) εξαιτίας του μεγάλου αριθμού των ασθενών, αλλά κυρίως εξαιτίας της έλλειψης πόρων που έφερε τα συστήματα υγείας και τις εθνικές οικονομίες στα όριά τους.
Οι περισσότεροι από αυτούς τους πόρους θυσιάστηκαν κατά την τελευταία δεκαετία στον βωμό της λιτότητας, χάρη στην οποία υποτίθεται ότι θα εξασφαλιζόταν η απαιτούμενη οικονομική σταθερότητα.
Η σημερινή πανδημία είναι ζήτημα τόσο υγείας όσο και ιδεολογίας, πολιτικής και οικονομίας.
Είναι 7 Απριλίου 2020 και έχουν ήδη ξεκινήσει οι διαπραγματεύσεις για ένα πακέτο διάσωσης για τις χώρες που πλήττονται οικονομικά από την υγειονομική κρίση. Αυτές οι χώρες είναι κυρίως η Ιταλία και η Ισπανία, ενώ ακολουθεί η Γαλλία.
Οι επικρατέστερες επιλογές είναι: (1) η έκδοση «κορονο-ομολόγων» και (2) η εισαγωγή πακέτων διάσωσης μέσω του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας (ESM) που θα ακολουθήσει τη «γραμμή μνημονίων» συνοδευόμενη από ανάλογες δεσμεύσεις. Η διαφορά μεταξύ των δύο επιλογών, πολύ απλά, είναι ότι η πρώτη αντιστοιχεί σε στήριξη που βασίζεται στην αρχή της αμοιβαιοποίησης (αμοιβαία κάλυψη) του χρέους μεταξύ των μελών της Ευρωζώνης, ενώ η δεύτερη είναι ένα τυπικό δάνειο: οι χώρες που θα το πάρουν θα βρεθούν χρεωμένες με όρους που θα συναφθούν κατά περίπτωση με τον ESM.
Ο ESM ανακοίνωσε επίσημα ότι για την επείγουσα αντιμετώπιση της κρίσης, θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν τα υπάρχοντα ιδρύματα, καθώς και τα υπάρχοντα όργανά τους: «Υπάρχουν προτάσεις για τη δημιουργία νέων θεσμών ή νέων οργάνων, αλλά αυτό απαιτεί χρόνο που τώρα δεν έχουμε».[1]
Η επικεφαλής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, ενώ υποστηρίζει ένα βιώσιμο «σχέδιο Μάρσαλ», δήλωσε ότι «τα δισεκατομμύρια και τα τρισεκατομμύρια που ξοδεύονται σήμερα για να αποτρέψουν μια μεγαλύτερη καταστροφή είναι μια επένδυση στη μελλοντική μας προστασία και θα δεσμεύσουν τις επόμενες γενιές».[2]
Νωρίς το πρωί της 8ης Απριλίου, το Eurogroup ολοκλήρωσε μια μαραθώνια συνεδρίαση χωρίς συμφωνία εν μέσω διαφωνιών σχετικά με τους όρους της οικονομικής βοήθειας.
Ο Μάριο Σεντένο, πρόεδρος του Eurogroup, θεωρούσε ότι η συμφωνία ήταν κοντά.
Η συνεδρίαση διήρκεσε 16 ώρες.
Χρόνος.
Η τελευταία δεκαετία μοιάζει σαν ένας συνεχής αγώνας με τον χρόνο, την ίδια στιγμή που «δεσμεύουμε» για υπερβολικά μεγάλο χρόνο τις επόμενες γενιές με τις ενέργειές μας.
Ο χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός (financial capitalism) κινείται με ιλιγγιώδη ταχύτητα υποχρεώνοντάς μας να τρέχουμε πίσω του με κομμένη ανάσα, όπως ο τελευταίος δρομέας ενός μαραθωνίου που προσπαθεί να φτάσει στο σημείο τερματισμού για την τιμή των όπλων.
Το ζήτημα του χρόνου με γυρνάει πίσω στο 2013 όταν η Κύπρος διαπραγματευόταν για δύο εβδομάδες με την Τρόικα για το πακέτο διάσωσης που αποσκοπούσε στην αντιμετώπιση της κρίσης του 2008.
Δύο εβδομάδες πανικού, σύγχυσης και φόβου – όπου ο χρόνος είχε σταματήσει, αλλά ταυτόχρονα έτρεχε με φρενήρη ρυθμό.
Όταν το 2015, για τους σκοπούς της διπλωματικής μου, πήρα συνέντευξη από αξιωματούχους σχετικά με τα συμφωνηθέντα μέτρα, η πλειοψηφία επεσήμανε ότι «τότε, δεν καταλαβαίναμε ακριβώς τί ήταν τα μέτρα και τί σήμαιναν για την οικονομία και την κοινωνία, αλλά ο χρόνος έτρεχε. Έπρεπε να καταλήξουμε σε συμφωνία το συντομότερο δυνατό».
Αυτό το μέρος της αφήγησης αναβίωσε τέσσερα χρόνια αργότερα κατά τη διάρκεια της έρευνας που έκανα για τους σκοπούς της διατριβής μου, αυτή τη φορά στην Ελλάδα.
«Έπρεπε να βρούμε λύσεις, γρήγορα, λόγω έλλειψης χρόνου».
Τώρα, στο 2020, μια δεκαετία μετά την πρώτη κρίση της Ευρωζώνης, φτάνουμε ξανά να συζητάμε τα προβλήματα που προκύπτουν από τη σύγκρουση μεταξύ του χρόνου και των κοινωνικά βιώσιμων μέτρων.
Υποθέτω ότι αυτή η σύγκρουση είναι χαρακτηριστική και συνήθης σε περιόδους κρίσης.
Κρίση.
Μια στιγμή μέσα στον χρόνο που τίποτα δεν είναι καθορισμένο, αλλά σύντομα θα είναι.
Ωστόσο, ποιο είναι το σημείο που μια χρονική στιγμή σταματά να είναι μια στιγμή κρίσης και γίνεται κανονικότητα;
Έχει περάσει μια δεκαετία από την αρχή μιας αδιάκοπης οικονομικής ύφεσης και σχεδόν μια δεκαετία πρωτοφανούς μεταναστευτικής εισροής στην Ευρώπη.
Επί του παρόντος, το 2020, μια τρίτη κρίση φαίνεται να πλήττει τον πλανήτη.
Αυτή τη φορά, μια υγειονομική κρίση λόγω πανδημίας που σπέρνει τον σπόρο για την επόμενη σημαντική κρίση που θα έρθει.
Φαίνεται ότι την τελευταία δεκαετία βρισκόμαστε σε μόνιμη κατάσταση κρίσης.
Ένα μάλλον κρίσιμο ερώτημα προκύπτει εδώ: εάν αυτό που ονομάζουμε και αντιμετωπίζουμε ως κατάσταση κρίσης είναι ο κανόνας, τότε είναι πραγματικά μια «κρίση» ή μια σταδιακά κανονικοποιημένη κατάσταση;
Περνάμε πραγματικά από μια στιγμή όπου τίποτα δεν έχει ακόμη καθοριστεί, αλλά σύντομα θα έχει, ή από μια στιγμή όπου όλα είναι καθορισμένα και γινόμαστε μάρτυρες του ξετυλίγματός του κουβαριού μιας νέας «κανονικότητας»;
Εάν δεν κατανοήσουμε τι είναι σήμερα «κρίση», η άνοδος και η πρακτική της κριτικής (critique) μοιάζουν με δυσπρόσιτο στόχο, καθότι προσπαθούμε να τον προσεγγίσουμε αντλώντας από μία δεξαμενή «ξεπερασμένων» γνώσεων και πρακτικών.
Και αν δεν βρούμε έναν τρόπο να ασκήσουμε κριτική, δεν θα είμαστε σε θέση να διαπραγματευτούμε.
Και αν δεν βρούμε έναν τρόπο διαπραγμάτευσης, η ανατροπή της συνθηκης εντός της κάψουλας θα συνεχίσει να μοιάζει αδύνατη.
Και όσο η συνθήκη εντός της κάψουλας παραμένει αμετάβλητη και αδιαμφισβήτητη, ο χρόνος θα συνεχίσει να τρέχει εις βάρος μας.
Και όσο ο χρόνος τρέχει εις βάρος μας, πίσω του ακολουθεί και η βία, σε οποιαδήποτε μορφή της.
- Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στα αγγλικά στο ιστολόγιο Theatre(s) of Crime: Nothing Yet Determined but Soon to Be
- Θερμές ευχαριστίες στον Αντώνη Ηλιάδη για την βοήθεια στην μετάφραση.
Παραπομπές:
Henry, S. (2000). ‘What is school violence? An integrated definition’, Annals of the American Academy of Political and Social Science, 567, 16-30.
Louis, E. [2016] (2019). Η Ιστορία της βίας. ΑΝΤΙΠΟΔΕΣ.
Rylko-Bauer, B. and Farmer, P. (2016). ‘Structural Violence, Poverty and Social Suffering’, in Brandy, D. and Burton, M. L. (Eds.) The Oxford Handbook of the Social Science of Poverty (pp. 47-74). Oxford University Press.
[1] https://www.esm.europa.eu/blog/time-solidarity-europe-concerted-european-financial-response-corona-crisis
[2] https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/AC_20_602