Το κοινωνικό διακύβευμα στη μετά CoVID-19 εποχή

Παράλληλα σε πολλά λογοτεχνικά έργα – από τον Βοκάκιο μέχρι τον Σαραμάγκου τον Μάν και τον Καμύ – καταγράφεται μια ολόκληρη κοινωνιογραφία στάσεων άμεσα συνδεδεμένων με το πνεύμα του Κακού των επιδημιών.

• Κώστας Γουλιάμος, Πρύτανης Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου

Η διαφορά, βέβαια, από άλλες επιδημίες του παρελθόντος είναι ότι λόγω συνθηκών παγκοσμιοποίησης, οι κοινωνίες είναι πιο ευάλωτες στον CoVID-19 επειδή η διάδοσή του γίνεται με τεράστια ταχύτητα και φοβερή ορμή, και μάλιστα σε ελάχιστο σχετικά χρόνο.

Συν τοις άλλοις, οι κυβερνήσεις αποδείχθηκε πως ήταν παντελώς ανέτοιμες, μολονότι γνώριζαν από τις αρχές του 2019 την έκθεση του ΠΟΥ υπό τον τίτλο «Ένας Κόσμος σε Κίνδυνο».

Και βέβαιες είναι υπεύθυνες, καθότι εδώ και δεκαετίες πολλές νέες ασθένειες προέκυψαν με δική τους ανοχή αλλά και πολιτικές που συνδέονται άμεσα με τις αλλαγές στη χρήση γης, τη γεωργία, τα χημικά στις καλλιέργειες, τη χρήση βιοχημικών σε συρράξεις ή τα μεταλλαγμένα προϊόντα.

Ταυτόχρονα, η πανδημία του COVID-19 έφερε στο φως το αδιέξοδο της λιτότητας και, συνάμα, τη βαρβαρότητα του νεοφιλελεύθερου φονταμενταλισμού. Τούτου δοθέντος, θα έλεγα πως η πληθώρα των διαρθρωτικών και συστημικών ανισοτήτων που υπήρχαν πριν από την πανδημία θα επιδεινωθεί καθ´όλη τη διάρκεια αυτής της κρίσης.

Τίθεται επομένως με επίμαχο τρόπο, αν όχι επιτακτικά, το διακύβευμα της επόμενης μέρας και το οποίο συνδέεται άμεσα με την ανάπτυξη ενός πλέον διαφορετικού κοινωνικού και, κατ´ επέκταση, αναπτυξιακού μοντέλου, μετά το τέλος της παγκόσμιας κρίσης που έχει δημιουργήσει ο ιός.

Ένα τέτοιο διακύβευμα οφείλει προηγουμένως να λάβει σοβαρά υπόψη μια λησμονημένη συμβουλή του Albert Einstein, την οποία είχε δώσει μετά το τέλος του Β´ Παγκοσμίου Πολέμου: «θα χρειαστούμε έναν ουσιαστικά νέο τρόπο σκέψης αν η ανθρωπότητα είναι να επιβιώσει».

Ακριβώς, αυτός ο νέος και σοφός τρόπος σκέψης απουσίαζε από τη γεωγραφία της κεφαλαιοκρατικής κρίσης της περασμένης δεκαετίας, με αποτέλεσμα οι κοινωνίες να βιώσουν – και εξακολουθητικά βιώνουν – τεράστια αδιέξοδα, αφού και πάλι κυριάρχησαν οι ίδιες πολιτικές συνταγές και οι ίδιες οικονομικές πρακτικές του νεοφιλελεύθερου φονταμενταλισμού που δημιούργησε την κρίση.

Αναφέρω ενδεικτικά: αβυσσαλέες ανισότητες, διάλυση του κοινωνικού κράτους, ωμή φτωχοποίηση λαών, υψηλή ανεργία, επιδείνωση των κλιματικών αλλαγών, έξαρση/άνοδος ακροδεξιών και νεοφασιστικών κινημάτων, κραυγαλέες εισοδηματικές ανισότητες, επικίνδυνη αύξηση των εργαζόμενων φτωχών και του κοινωνικού αποκλεισμού, εντατικοποίηση των συρράξεων, κατεδάφιση κοινωνικών και εργασιακών δικαιωμάτων, πρωτοφανή αποδόμηση του κοινωνικού κράτους, από το οποίο δικαιούχοι των δαπανών πρόνοιας έγιναν κυρίως πανίσχυρες ομάδες συμφερόντων.

Το τελικό αποτέλεσμα ταυτίζεται μ´ ένα είδος πολιτικής παθογένειας και οικονομικής αρτηριοσκλήρωσης. Τούτο άλλωστε επιβεβαιώνεται επι των ημερών μας όταν κανείς διαγνώσει προσεκτικά τους αδιέξοδους, λογουχάρη, τακτικισμούς του Eurogroup που εν μέσω τεράστιας κρίσης αναζητά ευνοϊκότερους όρους χρηματοδότησης των τραπεζών. Θα υποστήριζα πως είναι τουλάχιστον αντιφατικό να μιλάμε για «ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο» με τραπεζικούς κανόνες και εμπορικούς όρους.

Σε κάθε περίπτωση, ολόκληρες κοινωνίες γίνονται καθημερινά αποδέκτες ενός μοντέλου οργανικής κυριαρχίας με πυρήνα το νεοφιλελεύθερο λόγο, ο οποίος κάνοντας χρήση και κατάχρηση του αφηγήματος της καινοτομίας, συγκαλύπτει την αρτηριοσκλήρωση και τις παθογένειες που ο ίδιος δημιούργησε.

Συνελόντι ειπείν, η πανδημία έχει αποκαλύψει τη συστημική αντινομία αλλά και τα επικίνδυνα αδιέξοδα αναχρονιστικών πολιτικών που η κυρίαρχη προπαγάνδα αποκαλεί άλλοτε εκσυγχρονισμό και άλλοτε καινοτομία.

Κυρίως όμως ο COVID-19 έχει θέσει υπό βαθειά αμφισβήτηση τον πάσης μορφής και φύσης νεοφιλελευθερισμό που, στο όνομα ενός ψευδεπίγραφου ρεαλισμού, κατεδάφισε κάθε κοινωνική πτυχή: κοινωνικές αξίες, κοινωνική συνοχή, κοινωνική αλληλεγγύη, κοινωνική πρόνοια, κοινωνική δικαιοσύνη. Αυτό το σύστημα διακυβέρνησης θυσίασε το ρεαλισμό των αναγκών του 99% για να μείνει προσκολλημένο στη μεταδοσιμότητα και τη συνεκτικότητα της στρατηγικής υπερσυσσώρευσης πλούτου από το ελάχιστο 1%. Από τις στρατηγικές αυτής ακριβώς της μειοψηφίας του 1% – που επηρεάζει άμεσα τη ‘διαβουλευτική δημοκρατία’ (ειδικά όπως την αποδίδουν Habermas & Rawls) πολλών κυβερνήσεων και υπερεθνικών οργανισμών -, (θα) απειλούνται οι κοινωνίες και στη μετα-πανδημική εποχή.

Επιπλέον, οι κοινωνίες μας (θα) απειλούνται και μετά το τέλος του COVID-19 από το γνωστό δόγμα του κοινωνικού σοκ, από την κουλτούρα φόβου και την κουλτούρα κρίσης, που εφαρμόζονται κυνικότατα, αν δεν υπάρξει ριζοσπαστικοποίηση της σύγχρονης δημοκρατίας και μάλιστα με όρους «αγωνιστικού πλουραλισμού» και «αγωνιστικής δημόσιας σφαίρας», όπως τους αποκαλεί η Chantal Mouffe.

Για το λόγο τούτο είναι διαχρονικά επίκαιρος όσο ποτέ άλλοτε ο λόγος του Einstein περί νέου τρόπου σκέψης και, θα πρόσθετα, σοφής σκέψης και σοφής δράσης. Παράλληλα, οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε πως κάθε είδος πολιτικής διακυβέρνησης με κριτήρια μονοπωλιακών ομίλων δεν μπορεί – ακόμα και με όρους bona fide – να ανταποκριθεί στις νέες συνθήκες και τις ανάγκες για πολιτική νεωτερικότητα, τέτοια που να διασφαλίζει την κοινωνική ενότητα και συνοχή στη μεταπανδημική περίοδο.

Στο δοκίμιο «Διαλεκτική της Αρμονίας» που συγγράψαμε με τον Μίκη Θεοδωράκη, υποστηρίζουμε ότι η δημοκρατική πολιτική οφείλει να είναι στρατευμένη στην αρμονία ως ελευθερία εν δράσει. Ειδικότερα, και μετά από αυτά που σήμερα οι κοινωνίες βιώνουν, πιστεύουμε πως κάθε πολίτης πρέπει να απωθήσει την υπερεκμετάλλευση του θανάτου από τις δυνάμεις του Κακού και, γενικά, όσα διαταράσσουν την ισορροπία του, ενδυναμώνοντας ταυτόχρονα τη δημιουργική, αισθητική και συνθετική ικανότητα της μοναδικότητάς του. Και καταλήγουμε: η μοναδικότητα ως πολιτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό πρόταγμα διαμορφώνει εκείνο το είδος πολίτη που μπορεί να γνωρίσει και αισθανθεί τον ασύλληπτα μεγάλο κόσμο της αρμονίας. Πρέπει να γίνει ο κόσμος μας αρμονικός, βιώσιμος και ασφαλής.

Αυτό ακριβώς το πρόταγμα – μαζί με τη ριζοσπαστικοποίηση της δημοκρατίας, συμπεριλαμβανομένου του εκδημοκρατισμού των νομισματικών και δημοσιονομικών πολιτικών – αποτελούν από τα ζητούμενα της μεταπανδημικής εποχής, από την οποία ούτως ή άλλως αναμένονται, κατά τη μεταβατική περίοδο, νέοι θεσμοί και κινήματα που, ωστόσο, ακόμα δεν είναι ευδιάκριτα.