«Κύπρος, 2015-2018, Μια τριετία που άλλαξε το Κυπριακό, Η μάχη για την κανονικότητα χωρίς «παρεμβατικά δικαιώματα» και «εγγυήσεις»
Ομιλία του Υπουργού Εξωτερικών
κ. Νίκου Χριστοδουλίδη
στην παρουσίαση του βιβλίου του
Νίκου Κοτζιά
με τίτλο «Κύπρος, 2015-2018, Μια τριετία που άλλαξε το Κυπριακό, Η μάχη για την κανονικότητα χωρίς «παρεμβατικά δικαιώματα» και «εγγυήσεις»
Πανεπιστήμιο Λευκωσίας, 20 Φεβρουαρίου 2019
Κυρίες και Κύριοι,
Φίλες και Φίλοι,
Αποτελεί ιδιαίτερη τιμή για μένα να συμμετάσχω στην αποψινή εκδήλωση προς τιμή του φίλου και στενού συνεργάτη, Νίκου Κοτζιά.
Ταυτόχρονα, είναι με ιδιαίτερη χαρά που παρουσιάζουμε το βιβλίο του, «Κύπρος, 2015-2018, Μια τριετία που άλλαξε το Κυπριακό, Η μάχη για την κανονικότητα χωρίς «παρεμβατικά δικαιώματα» και «εγγυήσεις».
Ένα βιβλίο, ιστορικό ντοκουμέντο το οποίο στην ουσία αποτελεί την προσωπική μαρτυρία ενός από τους πρωταγωνιστές της πιο πρόσφατης και ίσως της πιο καθοριστικής διαδικασίας για επίλυση του Κυπριακού.
Το βιβλίο έχει για μένα ακόμα μια ιδιαιτερότητα αφού αν και δημοσιεύθηκε όταν ο Νίκος ήταν ακόμα Υπουργός και κάποιοι ενδεχομένως να έχουν την εντύπωση, λόγω και του περιεχομένου του αλλά και της συνήθης ίσως πρακτικής, ότι ετοιμάστηκε από συνεργάτες του, δεν ισχύει στην προκειμένη περίπτωση. Ο Νίκος ανήκει σε εκείνη τη σχολή πολιτικών που πάντοτε, ειδικότερα σε τέτοιας κρίσιμης σημασίας θέματα, ετοιμάζει μόνος του τα κείμενα, τις παρεμβάσεις και τις ομιλίες του. Και εδώ σας μιλώ από προσωπική μαρτυρία. Το βιβλίο, λοιπόν, για το οποίο μίλησε με περισσότερη λεπτομέρεια ο φίλος Κώστας Βενιζέλος, αποτελεί ένα ιστορικό ντοκουμέντο και μια πλούσια παρακαταθήκη από την τελευταία διαπραγματευτική διαδικασία για επίλυση του Κυπριακού, αλλά είναι και υψίστης σημασίας, στην παρούσα κρίσιμη συγκυρία του Κυπριακού και τις προσπάθειές μας για επανέναρξη των συνομιλιών από εκεί που διακόπηκαν στο Κρανς Μοντάνα.
Και αυτό γιατί στο βιβλίο του, ο Νίκος Κοτζιάς παρουσιάζει με μεγάλη λεπτομέρεια τα γεγονότα όπως εξελίχθησαν την τριετία 2015-2018 που, αναμφίβολα, ήταν η πιο καθοριστική μέχρι σήμερα χρονική περίοδος του Κυπριακού, που οδήγησε στην κρίσιμη Διάσκεψη για την Κύπρο στο Κρανς Μοντάνα και που ήταν η πρώτη φορά στην ιστορία των διαπραγματεύσεων που φτάσαμε τόσο κοντά στη λύση του εθνικού μας θέματος. Ο Νίκος παραθέτει στο βιβλίο του συζητήσεις, γεγονότα και έγγραφα που ξεκαθαρίζουν την εξέλιξη της διαπραγματευτικής διαδικασίας και απαντούν στους όποιους, καλόπιστους ή/και κακόπιστους, ιδίως εκτός Κύπρου, αναλυτές και άλλους, σε σχέση με τους λόγους που οδηγήθηκε σε αποτυχία η Διάσκεψη στο Κρανς Μοντάνα.
Κυρίες και Κύριοι,
Όπως προανέφερα, για το βιβλίο αναφέρθηκε με περισσότερη λεπτομέρεια, ο φίλος δημοσιογράφος Κώστας Βενιζέλος. Να μου επιτρέψετε εμένα να περιοριστώ σε κάποιες από τις αναφορές του Νίκου στο βιβλίο του που θεωρώ ότι όχι μόνο προσφέρουν στο ευρύ κοινό νέες πληροφορίες για το τι πραγματικά διαδραματίστηκε την τριετία 2015-2018 αλλά και επειδή σε κάποιες από αυτές ήμουν και ο ίδιος αυτόπτης μάρτυρας. Μια από αυτές τις στιγμές είναι το περιστατικό που περιγράφει στη σ. 99 του βιβλίου του για την ανακοίνωση που μας έγινε στο πλαίσιο μιας συνάντησης όλων των πλευρών για την κάθοδο του Έλληνα Πρωθυπουργού στον Κρανς Μοντάνα. Σε εκείνη τη συνάντηση καθόμουν δίπλα από το Νίκο Κοτζιά και θυμάμαι πολύ χαρακτηριστικά την αντίδρασή του στην ανακοίνωση για άφιξη του κ. Τσίπρα στην Ελβετία. Γράφει λοιπόν ο Νίκος Κοτζιάς: «Το πρωί της τρίτης μέρας της διαπραγμάτευσης, ο κ. Άιντε προανήγγειλε ότι οι Πρωθυπουργοί των τριών εγγυητριών δυνάμεων είχαν συμφωνήσει να έλθουν στο Κρανς Μοντανά. Χωρίς δε να έχει γίνει καμιά πρόοδος που να δικαιολογεί κάτι τέτοιο. Νωρίτερα, κάτι που αγνοούσε ο κ. Άιντε, είχε συμφωνηθεί ανάμεσα στους Πρωθυπουργούς των τριών κρατών ότι η διαπραγμάτευση δεν είχε προχωρήσει επαρκώς και «δεν ήταν ακόμα η ώρα τους». Πήρα τον Πρωθυπουργό Αλέξη Τσίπρα ενώπιον του κ. Άιντε που τον διέψευσε. Ο κ. Άιντε άρχισε να λέει ότι δεν εννοούσε αυτά που είχε πει, ότι έχω δίκαιο κ.λπ. Οι Πρωθυπουργοί δεν μπορούν να έρθουν σε μια εν εξελίξει διαπραγμάτευση που δεν έχει καταλήξει έστω και σε ορισμένα ζητήματα, προκειμένου να τα κλείσουν, αυτά και όσα δεν έχουν συμφωνηθεί. Από πλευράς μας, συμφωνήσαμε να γίνει άμεσα συνάντηση στον ΟΗΕ των Πρωθυπουργών, εφόσον υπήρχε πρόοδος. Δείγμα, όμως, του πώς δούλευε ο κ. Άιντε είναι το γεγονός ότι λίγο αργότερα από τις ως άνω συζητήσεις, η διεύθυνση εθιμοτυπίας του Ελβετικού Υπουργείου Εξωτερικών μας ειδοποίησε ότι είχαν ληφθεί όλα τα απαραίτητα μέτρα υποδοχής και μεταφοράς των Πρωθυπουργών μετά τις ανακοινώσεις που τους είχε κάνει ο κ. Αίντε».
Μια άλλη, ιδιαίτερα σημαντική μαρτυρία στο βιβλίο είναι η αποτύπωση των γεγονότων όπως εξελίχθηκαν στο Κρανς Μοντάνα στο δείπνο της 6ης, ξημερώματα 7ης Ιουλίου, που δυστυχώς ακόμα αμφισβητούνται από κάποιους. Γράφει χαρακτηριστικά ο Νίκος στο βιβλίο του για όσα έγιναν εκείνο το βράδυ: «Όταν ο Πρόεδρος Αναστασιάδης επέμενε στον Τούρκο Υπουργό Εξωτερικών να του πει τελικά γιατί είναι «τόσο ευέλικτος» όπως περιέγραφε, -και εάν θέλει απλώς μια συμφωνία στην οποία θα γράφεται «απλά» και μόνο ότι όσον αφορά τον τουρκικό στρατό, η Τουρκία θα είναι ευέλικτη, όσον αφορά τα εγγυητικά δικαιώματα, η Τουρκία θα είναι ευέλικτη, όσον αφορά τις παρεμβάσεις, η Τουρκία θα είναι ευέλικτη- αυτό του έλεγε ο Πρόεδρος Αναστασιάδης, ο Τσαβούσογλου αναγκάστηκε να πει ότι η Τουρκία δεν θέλει να πάρει τα στρατεύματά της από την Κύπρο, δεν θέλει να παραιτηθεί από τα μη υπαρκτά στην πραγματικότητα παρεμβατικά της δικαιώματα και ότι αυτά πρέπει να διατηρηθούν για 15 χρόνια και μετά να γίνει μια ανασκόπηση, review, κατά πόσον είναι ώριμα τα πράγματα για να φύγει ή όχι».
Αξιοσημείωτες για τις εξελίξεις στην κρίσιμη συνάντηση του Κρανς Μοντάνα είναι και οι αναφορές του Νίκου στις προτάσεις και ιδέες που παρουσίασαν τα εμπλεκόμενα μέρη στο Κρανς Μοντάνα. Όπως εύστοχα περιγράφει: «Η Ελληνική Δημοκρατία και η Κυπριακή κατέθεσαν τις προτάσεις τους σε αντίθεση με την άλλη πλευρά, Τουρκία και τουρκοκυπριακή κοινότητα. Οι δύο τελευταίες περιορίστηκαν να καταθέσουν στο Κράνς-Μοντανά, πανομοιότυπα έγγραφα, έκτασης μισής σελίδας με τα οποία επέμεναν να διασφαλίζουν τον παράνομο έλεγχο της Τουρκίας επί της μεγαλονήσου. Η ελληνική πλευρά κατέθεσε προτάσεις για το θέμα των εγγυήσεων. Προώθησε μια πρόταση «Συμφώνου Φιλίας» ανάμεσα σε Κύπρο, Τουρκία και Ελλάδα. Διατύπωσε πρόταση για την απομάκρυνση-αποχώρηση των τουρκικών στρατευμάτων με μια σοβαρή πτυχή ως προς τις νομικές πλευρές αυτής της διαδικασίας με τον τίτλο «Σύμφωνο προσωρινής στάθμευσης» για τη χρονική φάση που θα διαρκεί η διαδικασία απομάκρυνσής τους. Επίσης έκανε πρόταση, όπως εξάλλου και η Κύπρος, για τη δημιουργία ενός μηχανισμού εποπτείας της εφαρμογής των αποφάσεων ανασυγκρότησης της Κύπρου, επιστροφής εδαφών, απομάκρυνσης ξένων στρατευμάτων, υλοποίησης των θεσμικών αλλαγών. Προτείναμε αυτός ο μηχανισμός να μην συμπεριλαμβάνει τις νυν εγγυήτριες δυνάμεις. Υπογραμμίσαμε ότι το γεγονός ότι η Κύπρος είναι μέλος της ΕΕ αποτελεί ένα ακόμα σοβαρό εγγυητικό παράγοντα για τους πολίτες όλης της Κύπρου».
Φίλες και φίλοι, Κυρίες και Κύριοι,
Μιλώντας για τον Νίκο Κοτζιά, μου έρχονται στο μυαλό πολλές συζητήσεις, αρκετές μοναδικές στιγμές, τόσο για τα θέματα ενασχόλησής μας όσο και για αρκετά προσωπικά θέματα. Από πού να πρωτοξεκινήσω αγαπητέ Νίκο;
Τις πολύωρες συζητήσεις μας στον Κρανς Μοντάνα; Δεν θα ξεχάσω ποτέ το απόγευμα της 6ης Ιουλίου μετά τη συνάντηση του Νίκου με τον Γενικό Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών που είχε ξεκαθαρίσει ο τρόπος προσέγγισης του θέματος της Ασφάλειας από πλευράς Τουρκίας. Ο Νίκος μου τηλεφώνησε για να με ενημερώσει αμέσως αφού ακολουθούσε η συνάντηση του Προέδρου της Δημοκρατίας με τον ΓΓ των Ηνωμένων Εθνών και ήταν σημαντικό να γνωρίζουμε τα όσα είχαν διαμειφθεί.
Είναι πολλά αυτά που θα μείνουν χαραγμένα στη μνήμη από το Κρανς Μοντάνα. Όταν ξεκίνησε ο Νίκος την παρέμβασή του την πρώτη μέρα της Συνόδου στις 28 Ιουνίου, όπου, ανάμεσα σε άλλα, μέσα από μια εμπεριστατωμένη ανάλυση με αναφορές και σε συγκεκριμένα παραδείγματα από τη διεθνή πολιτική, και στο ίδιο πλαίσιο με την παρέμβαση του Προέδρου Αναστασιάδη που προηγήθηκε, ξεκαθάριζε με τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο ότι δεν μπορούμε να μιλάμε εν έτει 2017 για εγγυήσεις και παραμονή ξένων στρατευμάτων, ειδικότερα σε ένα ΚΜ της ΕΕ, ο Τσαβούσογλου, φανερά σε αμηχανία και με δόση ειρωνείας, απάντησε ότι ο Νίκος Κοτζιάς, ως Καθηγητής Πανεπιστήμιου, αρέσκεται σε ακαδημαϊκές προσεγγίσεις οι οποίες δεν συμβαδίζουν με τη σημερινή πολιτική πραγματικότητα. Ο Νίκος φυσικά του απάντησε αμέσως, λέγοντάς του ότι στην Τουρκία εκτιμούν και λαμβάνουν πολύ σοβαρά υπόψη τους ακαδημαϊκούς και τις αναλύσεις τους, και δεν πρέπει να μιλά απαξιωτικά για αυτούς, θυμίζοντας τον ότι και ο πρώην Πρωθυπουργός της Τουρκίας (Νταβούτογλου) ήταν ακαδημαϊκός.
Ένα από τα χαρακτηριστικά του Νίκου Κοτζιά που εκτιμώ πολύ στους πολιτικούς είναι η επιστημονική και ακαδημαϊκή του κατάρτιση την οποία αξιοποιεί συνεχώς, και όσον αφορά το Κυπριακό, πέραν του περιστατικού που μόλις ανέφερα, ήμουν αυτόπτης μάρτυρας και σε άλλες περιπτώσεις του πώς την αξιοποιούσε για να προβάλει και να προωθήσει θέσεις και απόψεις του όπως για παράδειγμα το απαράδεκτο της όποιας εγγύησης τρίτης χώρα σε ένα Κράτος. Χαρακτηριστικό το ακόλουθο απόσπασμα από το βιβλίο του: «Στις διαπραγματεύσεις μεγάλο ρόλο παίζουν οι γνώσεις και οι εμπειρίες που κουβαλά κανείς μαζί του. Ο κύριος Άιντε φάνηκε κάποια στιγμή να μπερδεύεται όταν του επεσήμανα ότι και η Νορβηγία βρισκόταν από το 1867 υπό καθεστώς εγγυήσεων, που ανανεώθηκε το 1907, αλλά καταργήθηκε το 1927. Τότε η Νορβηγία δήλωσε ότι δεν μπορεί να είναι μέλος της Κοινωνίας των Εθνών, ενώ ταυτόχρονα, να υπόκειται σε καθεστώς εγγύησης τρίτων. Εξήγησα κατά προέκταση ότι το ίδιο και περισσότερο ισχύει και για την Κύπρο ως μέλος της ΕΕ και του ΟΗΕ. Η Νορβηγία έκανε αυτό το βήμα, σε μια εποχή που ακόμα υπήρχαν αποικίες και προτεκτοράτα. Στη Σημερινή εποχή που όλα αυτά είναι παρελθόν δεν μπορεί να υφίστανται εγγυήσεις για την Κύπρο».
Από το Κρανς Μοντάνα, θυμάμαι επίσης πολύ χαρακτηριστικά, την ενημέρωση των δημοσιογράφων στις 3:00 το πρωί, ξημερώματα 7ης Ιουλίου μετά το Δείπνο στο Κρανς Μοντάνα, όπου οι δημοσιογράφοι ζητούσαν να ενημερωθούν για όλα τα διαμειμφθέντα. Επίσης, μου έκανε πάντα εντύπωση όταν ζητούσα από τον Νίκο να συζητήσουμε και να ανταλλάξουμε απόψεις για άλλες, πέραν της Ασφάλειας και Εγγυήσεων, πτυχές του Κυπριακού. Πάντα μου έλεγε αν και έχω προσωπικές απόψεις δεν θα τις εκφράσω γιατί δεν είναι ορθό για τον Έλληνα Υπουργό Εξωτερικών και την Ελληνική Κυβέρνηση να εμπλέκονται στις εσωτερικές πτυχές του Κυπριακού.
Υπάρχουν, Φίλες και Φίλοι, και πολλά άλλα περιστατικά που θυμάμαι που έλαβαν χώρα μετά την 1η Μαρτίου και την ανάληψη των καθηκόντων μου ως Υπουργός Εξωτερικών. Δεν θα ξεχάσω ποτέ το πρόγραμμα που ο ίδιος προσωπικά ετοίμασε για μένα μέσα στο πλαίσιο της πρώτης μου επίσκεψης ως Υπουργός Εξωτερικών εκτός Κύπρου, που ήταν φυσικά στην Αθήνα. Δεν ήταν μόνο οι αναμενόμενες διμερείς μας διαβουλεύσεις, αλλά και πολλά άλλα: Οι συναντήσεις με τον Έλληνα Πρωθυπουργό, τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, ειδική εκδήλωση για να μιλήσω σε όλο το Διπλωματικό Προσωπικό του Υπουργείου Εξωτερικών για την Εξωτερική Πολιτική της Κυπριακής Δημοκρατίας, ειδική ημερίδα για να μιλήσω για το Κυπριακό στο Πανεπιστήμιο του Πειραιά καθώς και παρουσία και Ομιλία μου στην Επιτροπή Εξωτερικών και Άμυνας της Βουλής των Αθηνών.
Είναι πολλές οι στιγμές και τα γεγονότα που θα παραμείνουν χαραγμένα στη μνήμη μου, φίλε Νίκο. Το πρώτο μου Συμβούλιο Εξωτερικών Υποθέσεων όταν ο Νίκος κυριολεκτικά με πήρε από το χέρι να μου γνωρίσει όλους τους άλλους Υπουργούς Εξωτερικών, λέγοντας τους τα καλύτερα. Τα κοινά μας ταξίδια στο Ισραήλ και στην Αίγυπτο για λίγες ώρες για να προωθήσουμε το όραμα για θεσμοθέτηση μιας Περιφερειακής Συνεργασίας στην περιοχή με έδρα την Κύπρο. Ιδέα που πρωτοανέπτυξες. Το ταξίδι μας μαζί από την Βαρκελώνη (που ήταν η Υπουργική Συνάντηση της Ένωσης για την Μεσόγειο) στην Κρήτη για την Τριμερή Σύνοδο Κορυφής μεταξύ Κύπρου, Ελλάδας, Αιγύπτου, και την επίσκεψή μας το προηγούμενο βράδυ στο χωριό Ψυχρό στο Οροπέδιο Λασιθίου και τη θερμή υποδοχή και αγάπη του κόσμου.
Δεν θα μπορούσα βεβαίως ποτέ να ξεχάσω και εκείνο το πρωινό που μου τηλεφώνησε για να με ενημερώσει, πριν γίνει δημόσια γνωστό, ότι θα παραιτηθεί. Το ποσό έντονα αδικημένος ένιωθε.
Φίλες και φίλοι, Κυρίες και Κύριοι,
Μπορεί κάποιοι να μην ασπάζονται την προσέγγιση του Νίκου στο Κυπριακό, κάποιοι να διαφωνούν με τις επιλογές του στην πολιτική, ή/και τις αποφάσεις του σε θέματα εξωτερικής πολιτικής. Όλα αυτά είναι απόλυτα θεμιτά, μέσα στο πλαίσιο της Δημοκρατίας. Εκείνο όμως που κανείς δεν μπορεί με τίποτα να αμφισβητήσει είναι την αγάπη του για την Κύπρο. Χωρίς καμία δόση υπερβολής, ο Νίκος ήταν από εκείνους τους Έλληνες Υπουργούς Εξωτερικών, από εκείνους τους Ελλαδίτες πολιτικούς, που ασχολήθηκε ουσιαστικά και με πάθος για το Κυπριακό. Είναι απόλυτα εύστοχο, και μπορώ να το επιβεβαιώσω και μέσα από τη στενή μας συνεργασία, αυτό που αναφέρει στις πρώτες γραμμές του βιβλίου του. Σημειώνει χαρακτηριστικά: «Από έφηβος πίστευα, και εξακολουθώ να πιστεύω, ότι το Κυπριακό είναι το πιο θεμελιακό πρόβλημα του ελληνισμού. Ότι είναι καθήκον κάθε Έλληνα πολίτη και πολύ περισσότερο ενός Έλληνα πολιτικού όντος να συμβάλει στη λύση του». Αυτά δεν είναι μόνο ωραία λόγια άλλα είναι το ξεκάθαρο πλαίσιο μέσα από το οποίο ο Νίκος Κοτζιάς προσεγγίζει την Κύπρο. Ήταν ακριβώς αυτό το πλαίσιο, αυτή η προσέγγιση από μέρους του Νίκου, που σε απόλυτη συνεργασία και συντονισμό με την Λευκωσία, με τον Πρόεδρο Αναστασιάδη και την Κυπριακή Κυβέρνηση, αναδείχτηκε για πρώτη φορά στην ιστορία των διαπραγματεύσεων για λύση του Κυπριακού από το 1976, αυτό που λέμε «ουσία» του Κυπριακού: το Κεφάλαιο της Ασφάλειας και Εγγυήσεων. Έγιναν οι διαπραγματεύσεις μέσα από την κοινή μας προσέγγιση και δράσεις, όπως και ο Νίκος πολύ εύστοχα αναφέρει στο βιβλίο του, «πιο στρατηγικά προσανατολισμένες».
Φίλε Νίκο,
Το βιβλίο σου «Κύπρος, 2015-2018, Μια τριετία που άλλαξε το Κυπριακό, Η μάχη για την κανονικότητα χωρίς «παρεμβατικά δικαιώματα» και «εγγυήσεις» συνιστά άλλη μία σημαντική δική σου προσφορά στην βιβλιογραφία της ιστορίας της Κύπρου, των Πολιτικών Επιστημών και των Διεθνών Σχέσεων και για αυτό σε συγχαίρω πραγματικά. Όπως προανέφερα αποτελεί ένα ιστορικό ντοκουμέντο και μια πλούσια παρακαταθήκη από την τελευταία διαπραγματευτική διαδικασία για επίλυση του Κυπριακού. Πρόκειται για ένα πολύτιμο εργαλείο άντλησης γνώσεων αλλά και των στοιχείων εκείνων που θα κάνουν τον αναγνώστη, τον μελετητή, τον οποιοδήποτε από μας ασχολείται και ενδιαφέρεται πραγματικά για την Κύπρο και το Κυπριακό, καλύτερο γνώστη του πρόσφατου παρελθόντος με τρόπο ώστε να μπορέσει να κατανοήσει βαθύτερα το παρόν αλλά, και εδώ είναι αν θέλεις η σημαντικότερή σου συνεισφορά, στο να βοηθήσει ουσιαστικά στην προσπάθεια επίλυσης του Κυπριακού, που για μας αποτελεί μοναδικό και αδιαπραγμάτευτο στόχο.
Σε ευχαριστώ θερμά για την τιμητική για μένα πρόσκληση να μιλήσω για το βιβλίο σου στην αποψινή εκδήλωση.
Είμαι βέβαιος ότι το ταξίδι του θα είναι μακρύ μαζί με το δικό σου που είναι ομολογουμένως ένα ταξίδι ιστορικής, ακαδημαϊκής, διπλωματικής και πολιτικής προσφοράς, αφοσίωσης και αγάπης. Εύχομαι με υγεία να το συνεχίσεις για όσα περισσότερα χρόνια γίνεται.
Σας ευχαριστώ πολύ.